Voerts rapporteerden den president, dat, alsoo gelt saken, met burgemeesters kennisse ende consent moeten gedaen worden, dat daer secretelyk oec met burgemeester Valckenier hat gesproken, die swaericheyt maeckte sonder kennisse van burgemeesteren daer inne te connen consenteren, doch niet soude rapporteren, ten waer meerder met hem president zoude gesproken hebben.

Waerop naer discours, schepenen hebben eenparich verstaen den schout te authoriseren alle debvoiren aen te wenden van den voorsz. Adriaen Koerbach in besloten hechtenisse te cryghen ende daertoe te spenderen tot omtrent 1000 à 1500 gl., zonder burgemeesteren communicatie te geven; te meer, den heer burgemeester Rynst, officier wesende, wel duysent gl. heeft gespendeert, om een persoon in hechtenisse te cryghen, ende in rekeninghe zonder contradictie heeft gepasseert, ende dese sake niet anders ware gedaen, dan ten dienste van de godtsdienst ende justicie; ende om niemant daer kennisse van te doen, heeft schepen Ranst, als wel connende schryven, door versoek vande schout een brief geschreven, die door den schout synde onderteyckent ende by schepenen gelesen, heeft ofgesonden door syn gewesen dienaer.

Den vI. july, 1668., presentibus: de schout ende van Waveren, Bontemantel, Hulst, Corver, Hudde ende Ranst, schepenen.

Zondach den VIII. dito, heeft den officier vertoont een missive, becomen van Utrecht, geschreven door syn gewesen knecht, nu clerck opte tresorie extraordinaris, ofgesonden tot dien eynde, om een brief te bestellen ter gedestineerder plaatse, waerin verhaelt, dat den brief, door hem officier medegegeven, had besteld opter plaets, daer ordre had om die te brenghen, welke brief door een vrouwspersoon werd afgehaelt, ende gesegt, geen antwoort soude connen becomen, voor daechs daerna omtrent één uur; ende gesegt hebbende, dat antwoort soude verwachten in syn logement, synde in't casteel van Antwerpen, soo soude daerop wachten, ende soe haest antwoort becomen sal hebben, daermede weder herwaerts spoeden.

Den drukker van Utrecht, op versoek vanden heer officier, met kennisse van schepenen ontboden synde, om uyt hem te verstaen in wat manieren Jan ende Adriaen Koerbach het boeck hadden laten drukken, ende wast nodich tegen Jan Koerbach, alrede in hechtenisse synde te hooren, is goet gevonden daer nyet in te doen voor morgen, alsoo sonder twyfel antwoort sullen hebben van het voorscr. exploict, om dan met haer beyde te connen confronteren. Den XI. july heeft de schout aen schepenen wederom gecommuniceert een brief tot antwoort toegecomen, behelsende, dat Adriaen Koerbach hem een goede vrient was, maer niet praesteert dat behoorde, ende oversulx ten dienst vanden godtsdienst ende justicie hem wilde leveren; maer dat de uitgeloofde somme te laech was, ende, dat moest hebben, soo hem in handen levert duysent rycxdaelders, te betalen contant; ende soo hy gelevert was en quam te sterven of te ontgaen, evenwel moest betaelt worden, dat den schout ende schepenen daer een obligatie voor op een besegelt pampier moesten teykenen; ende soo hem leverde met syn pampieren, dat dan moest hebben dry duysent guldens; dat d' Berckel, een gaeuw man, wonende tot Cuylenburch, met hem veel converseerde, ende wel de meeste aenleydt vande boeken schynt te wesen; dat vrydach tusschen drie ende vier uren antwoort moest hebben in een dorp tusschen Cuylenburch ende Vianen, genaempt Everdingen, in de herberg (de waerdinne is genaempt Joppie), alwaer een man sal comen met een dassie, gebonden met een root lint, die sal vraghen: brenght gy wat nieuws van Amsterdam? waerop geantwoort synde: neen, aen dien sal dan de brief overgelevert worden.

Op welken brief is verstaen te rescriberen door den schout Witsen, dat schepenen niet gewoon syn obligatie over diergelyke saken te geven, ende 'tzelfde loon moet staen tot dis

cretie dat den voorgaenden brief van hem heere schout, waerin hem verbint te betalen de beloofde gelden. genoeg verbant ende versekeringhe is; ende oversulcx niet behoorde te difficulteren zoodanighe dienst aen de godsdienst ende justicie te weygeren. Alles in beleefde terms; welken brief wederom geschreven door den heer Ranst ende door den schout Witsen onderteykent, den 12 july 1668. is afgesonden door denselven gewesen knecht van Witsen, nu clerck opte tresory, genaempt Mergelcamp; praesentibus alle de schepenen, dempto van Beuninghen.

De schout Witsen heeft schepenen gecommuniceert een antwoort op syn brief vanden 12 deser; waervan de inhout in substancie dese was: Dat den brief had gelesen, ende wel geneghen was Adriaen Koerbach tot Amsterdam te leveren, ende te becomen soude wesen met al syn pampieren, maer niet minder moste aen gelt hebben als 1000 gl. aen gout opte hant ofte van te voren ende noch soo veel, als in hechtenisse sou syn, sonder den naem bekent te maecken, dat hy versekert is van syn persoon, ende noch onlangs by geweest ende brieven van heeft ontfanghen.

Dat wellicht meerder somme van hem, Koerbach, zou connen cryghen, soe daertoe aen wilde legghen, maer alsoe dat ontrouwelyk met zyn vrient soude gehandelt wesen, soe sal dat niet doen.

Dat soe den schout de duysent gulden in gout gelieft te senden maendach toecomende, op condicie als boven, dat dan op sal passen, ende soe niet, dat geen antwoert en hoeft geschreven te worden.

De clercq vande tresory, Mergelcamp, verhaelde aen schepenen, dat op syn tyt tot Everdinghen met den brief van den heer Witsen was gecomen, ende oock den man met een dassie, om den hals gebonden met een root lint, ende nae de bestemde teykenen heeft den brief overgelevert; ende gelesen hebbende, heeft, in praesentie van hem Mergelcamp, antwoort geschreven ende wederom medegegeven; dat het was een man omtrent den ouderdom van 35 à 36 jaren, ende soo mede verstaen, wonende tot Cuylenburch; ende soo uyt de gravenmaecker, dat ook een schoenlapper was, in het dorp by discours had gehoort, dat de persoon voorsz. woonde tot Cuylenburch, dagelicx converseerde met eenen doctor, die onlangs in gyselinghe had geseten, genaempt Berckel.

Schepenen hebben voorgenomen haer speculatie over alle het voorstaende te laten gaen. Actum den XIV. july, 1668.

De schout heeft zyn gewezen knecht, Arnout Mergelcamp, gezonden weder nae Everdinghen, met een brief, dat niet anders inde saecke was te doen, dan volgens inhout vanden eersten brief. Alwaer gecomen synde denselven vrint heeft gevonden, ende nae overleveringhe vanden brief heeft aanstonts weder antwoort geschreven, ende gesegt, met de eerste praesentatie te zullen contentement nemen, versoekende, als sal in hechtenisse wesende, hetselfde gelt in goude specie mach in't selfde dorp maendach aenstaende gebracht werden. Schryvende voort, dat Adriaen Koerbach sich onthout tot Leyden, gedigeseert met een swarte pruyck, de straet, het huys, de trap, camer ende betstede, ende dat des morgens moest geat trappeert werden, ende de manier, on sulx te doen, aenwyzende; welken brief door den schout aen schepenen den 17 july is gecommuniceert, ende de schout is geauthoriseert verder te vigileeren; die denselfden Arnout Mergelcamp heeft gesonden nae Leyden, noch dien selfden dach, alwaer 's avonts te zeven uren zich heeft geaddresseert aen den opperschout Hoogeveen, die welcke syn substituut heeft gelast, het exploict te doen.

's Morghens te ses uren syn gevallen in het huys, de trap opgegaen ende vonden de sleutel vande camer op de deur, ende binnen comende vonden Koerbach leggen op het bed, ende hebben hem gebragt inde boeyen.

De schout Hoogeveen schryft een brief par den gemelden Arnout aen den schout, dat Koerbach aldaer hadde gevanghen ende enighe pampieren op de camer gevonden, ende dat niet twyfelden, soo de heeren van Amsterdam versoeken, of de heeren van Leyden sullen hem laten volgen, ende alsdan door een syner substituten oversenden; alles met dien verstande, dat, soe gecondemneert wort in pecuniele boeten, volgens ordre syn gedeelte zal hebben ende voor den dienst worden beloont.

Den brief is 'smiddaechs aen schepenen door den schout gecommuniceert, ende is verstaen alle tselfde aende heeren burgemrs te communiceren, ende syn versocht Vloeswyck ende Valkenier, die op't Oest Indie huys te gast waren, door de twee praesidenten tselve bekent te maeken, ende dat een acte van non-praejudicie soude nae Leyden senden, de hebben, wegens de premie uitgelooft, communicatie gedaen. Waerop burgemrs seyden, tegen de acte van non-praejudicie niets te hebben, ende aengaende de premie tselve hielden voor notificatie, ende alsoe Outshoorn inde stadt is, het wel soude dienen tselve syn E.

mede te communiceren.

en

Welke presidenten wederom gecomen synde ende alles hebbende gerapporteert is de acte van non-praejudicie neffens een brief aen de heeren van Leyden, op dat versoeck specterende ende proceduren vanden schout gedaen, ende de indaginge van Koerbach daer neffens gesonden; welcke brieven door de meergesegde Arnout noch dien avond naer Leyden syn gezonden.

Actum den XVIII. july, 1668.. presentibus: de schout, van Waveren, Capelle, Bontemantel, Hulst, Corver, Hudde ende Rants, schepenen.

Volgens het versoek, hiervoren te lesen, is Adriaen Koerbach door Arnout Mergelcamp, geleyt door den subsituyt ende dienders, op een waghen van Leyden gereden ende 'savons omtrent 9 uren alhier inde boeyen gebracht, 19. july, 1668.

gevangen,

Den xx. july is Adr. Koerbach geëxamineert, ende bekent het woordenboek, genaempt: Bloemhoff, ende het boek, genaempt: een licht, schynende in donkere plaetsen, ende noch een cleyn boexken, alleen tracterende teghen die heylighe Drievuldigheyt, gemaeckt, te hebben laten drucken, doch alleen, sonder yemants hulp; dat syn broeder Jan, mede daer nyet mede heeft gemoeyt, doch alleen een quatern, daer niets aenstotelicx in was, heeft gecorrigeert; was seer weemoedich, willende de kerk ende haer ordre onderwerpen; doch bleef altyt evenwel by syn gevoelen, als yets uyt de boeken wiert gevraecht. Den XXVI. july, Joannes Koerbach geëxamineerd wordende van schout ende schepenen, seyde my een heer, dat, doen hy Joannes Koerbach voor de classis van Amsterdam dapper wiert overgehaalt ende het prediken verboden;

Dat do. Homme yets aen hem vraechde, vermencht met scherpe woorden, antwoorde: Do. Homme, 't is goedt, dat ghy geen mes hebt, gevende te kennen, die oude saecken, dat Homme, proponent wesende, een met een mes had gequetst.

Do. Danckers mede wat uytvarende tegens Koerbach, antwoorde hy, Koerbach, wat wil Campen, Deventer, Zwoll doch segghen, gevende te kennen, dat gaerne vrolyk is, ende alsvoor een gewoonte heeft, dry roemers te gelyk op syn hant te nemen, daerby voegende, dats Campen, Deventer, Zwoll.

De domini van 's Gravelant, genaemt

seyde stillekens teghen die naest hem

sat, ick sal stilswyghen, of anders kryge ick mede een bluef, willende segghen, ick heb oock een voor desen geweest.

Hier was ingevoegd:

EXTRACT Bytte VIERSCHAER der stadt AMSTERDAMME.

De heer mır. Cornelis Witsen, hoochschout deser stede, ratione officii, heeft in persoon ter vierschaer doen dachvaerden Adriaen Koerbach, ende doet segghen, dat de ged. hem niet en heeft ontsien, soo by monde als geschrifte, horrible ende godslasterlyke discoursen alomme te voeren, ende ten aenhoren van andere menschen te spreken, nemaer oock deselve in geschrifte te stellen, doen drukken ende alsoo door den druk onder de menschen te distribueren ende den volke bekent te maken, volgens de informatie by den heer Eysr. genomen ende de bescheyden daervan synde; wesende tselve een quaet ende delict van de allerschadelykste gevolgen, ten hoochsten, andere ten exempel, strafbaer, waeromme den heer Eysr. concludeert, dat de gedaechde sal hebben te compareren in persoon, om te aenhoren soodanighen criminelen eysch ende conclusie, als den heer Eysr., ter sake voorschreve, jegens den ged. sal willen doen ende nemen, ende dat by non comparitie van den ged. denselvige ten eewigen daghen sal worden gebannen uyt den lande van Hollant ende Westvrieslant, met confiscatie van alle zyne goederen, zoo nochtans even verre hy syn bannissement quam te infringeren, om alsdan aen den lyve gestraft te worden, sulcx naer merite van't delict bevonden sal worden te behoren, versoeckende voorts een weet by edicte teghen d'eerste rechts dach, dat de heer Eys..... naer expiratie van een maent, naer 't doen van deselve, sal komen te dienen.

Schepenen verklaren de ged. vellich ende boetschuldich, ende voor tproffyt van dien ordonneren een weet by edicte, omme te compareren in persoon, ten fine als in de klachte.

Actum den I. may, 1668. Praesent: Hans Bontemantel, mr J. Corver, mr P. de Graeff.

Schepenen op versoek vanden schout 'smorgens ten tien uren gecomen wesende inde pyncamer, is Adriaen Koerbach voorgebracht ende zyn confessie gelesen, bestaende daerin, dat gemaeckt had het spreekwoordenboek, genaemt: het Bloemhoff van alderley liefelycheyt, sonder verdriet, dat zyn broeder Jan nooyt daerin had geholpen, ende dat Spinose daer ook geen kennisse van heeft gehadt, dat doctor Berckel, wonende tot Culenborch, wynich propoosten daervan heeft gehadt; dat met Berckel geen of wynich conversatie sedert enighe jaren heeft gehouden; dat het boek: Licht, schynende in duystere plaetsen, heeft gemaeckt, omtrent een half jaer geleden, ende het heeft laten drucken tot Utrecht; van meninghe was, als het voldrukt soude zyn, aen enighe magistraten laten lesen dat een boekje vande Drievuldicheyt uytet latyn heeft vertaelt in't nederduyts; ende heeft by alles gepersisteert.

ende ende

Waerop den schout, de aenstotelyke woorden ende opinie, vervat in de twee boeken, voorgehouden synde, ende enighe synde voorgelesen, heeft voorts gedaen synen eysch, bestaende, naer allegatie enigher regtsgeleerden, dat soude gebracht worden op het schavot, tot dien eynde voor't stadthuys op de gewoonlyke plaets op te rechten, ende met een gloeyende priem gesteken worden door syn tonge, naer dat hem syn rechter duym sal werden afgehouwen; de boeken of verbrant in't openbaer, ofte op een stille plaets, naer goetvinden vanden rechter; ende voorts gecondemneert werden inde costen, soo ordinaris als extraordinaris gedaen in de miese van justicie, met confiscatie zyner resterende goederen, ende opgesloten dertich jaren. Welcken eysch gedaen synde, heeft den heer presiderende schepen sommierlyk syn delicten voorgestelt, ende den eysch van den schout wederom verhaelt, ende gevraecht, of yets op den eysch had te segghen.

Waerop hy, Koerbach, antwoorde: dat berouw ende leetwesen van alles had, ende beloofde beter leven te leyden.

Waerop de schout Witsen is vertrocken ende oock syn zoon den secretaris, seggende, als de heeren geresolveert sullen hebben, ende myn gelieven te gebruycken tot het stellen van't vonnis, ende soo lang by syn heer vader gaen.

Waerop de president, Jan van Waveren, een cort naerré gedaen hebbende, heeft gevraecht aenden vicepresident zyn opinie inde saeck, die, volgens gewoente, versocht hebbende, dat den president eerst geliefde zyn advys te geven, heeft nae enighe omstandicheden geadviseert van den gevangen Adriaen Koerbach te setten in besloten hechtenis den tyt van 12 jaren, ende daerna noch 12 jaren gebannen uyt Hollant ende Westfrieslant, gecondemneert in een molcte van 6000 gl. ende 2000 gl. tot de costen, soo ordinaris als extraordinaris, gedaen in de mise van justicie. Capelle adviseerde, 15 jaren in besloten hechtenisse, ende voorts als voren. Bontemantel seyde dese sake te wesen van een swaer consequentie, ende versocht aen den president, of van opinie is, op de eerste advysen te concluderen, dat dan sich daerna soude reguleren, doch gaf in bedenken, of niet best soude syn, eer ende alvorens te concluderen, elkanders opinie te horen, ende daernae by nader omvraech te stemmen, opdat de humeuren, in zoo gewichtige saecke gewonelyke discreperende, soude connen bequaemlyk tot eenparicheyt gebracht worden, soo het doenlyk is. Waer den president antwoorde, dat geliefde te adviseren, gevende te kennen, wel naeder omvraech te sullen kunnen doen ; waerop Bontemantel, voortgaende met adviseren, seyde, dat in den jare 1653 by de staten van Hollant een placcaet was gemaeckt teghens de godslasteraers, dat, die schryven tegens Godt ende syn eygenschappen, tegens de Godheyt ende voldoeninghe Christi, ende de heylighe Drievuldicheyt, ende teghen de fondamenteele gronden ende hooftpoincten vande ware christelyke religie. Welck placcaet is gemackt ten opsichte der Socinianen, ende worden daerin gebannen dezelfde uyt Hollant ende Westfrieslant. Dat in den jare 1637 tot Groninghen enighe vreemde geestdryvers zyn geweest, als Upke Wallis, die een navolger van Ja. Luits was, dryvende, dat Judas, noch de hoogepriesters ende schriftgeleerden, int verraden van Christus, noch overleveren ende cruysen, geen quaet gedaen en hadden, maer door bloet Christi salich, als oock beyde de moordenaers aen het cruys, alsoo sy haer tydelyke straffe hadden geleden; welcke Upke Walleus was gebannen. Zoo dat daeruyt te betooghen is, ende de wetten van ons lant mede brenghen, dat godtslastelaers gebannen moeten worden. Zoo dat van advys zynde, desen gevangen te bannen uyt Hollant ende Westfrieslant, met costen ende misen van justicie, ende den schout synen eysch ontseggen. Doch alsoo dese bocken wat vorder gaen, dan de opinie der Socinianen, ende men wat verder moet sien, dan opt gepasseerde, maer ook soeken voor te comen, dat int toecomende soodanighe boeken niet worden gemaekt; dat souden connen werden gecondemneert te blyven in besloten hechtenisse tot soo lang borg had gestelt, tot genoegen vande schepenen, dat hy gevanghen in toecomende geen soodanighe boeken soude schryven, ende borg gestelt hebbende, gebannen uyt Hollant ende Westfrieslant; ende soude de somme wat hooch connen worden genomen, zoo dat licht in enighe jaren sich niemant soude willen borg blyven; ende daermede soude de intentie vande voorzittende leden, van in besloten hechtenisse te houden, oock syn effecte hebben; ende geen borg connende stellen ende onse nacomelingen siende beter comportement in den patient, souden dan connen disponeren, nae het geraden duncken souden, of het bannissement laten voldoen, of soo als te raede souden oordelen; ende voorts inde ordinaris ende extraordinaris costen ende misen, etc. - Hulst, met den president, van langhen tyt opgesloten ende gebannen. Corver, van tien jaren opgesloten ende tien jaren gebannen, ende 4000 gl. ende 2000 gl.. Hudde, tien jaren ende tien jaren, ende 6000 ende 2000 gl.

Waerop noch wat gediscoureert zynde, zyn de advysen een parich gelopen (uytgesondert