Hempore nocturno studiosius atque diurno st sacris psalmis ac officiis venerandis elligione pia, satis hæc intenta perita. ærent semper ei sapientes maxime cleri, <estibus et vasis pretiosis rite sacratis zullus ea præsul studiosior invenietur. Copia librorum non defecit (931) huicve bonorum. Fibros ex cunctis habet artibus atque figuris. -mmemor est nunquam servare statuta secunda. wella Dei gessit; victrix ob id exstat inermis. ex (932), paradise, suas sanctis pro te dare curat, <ota sui cordis cœli complete coloni : Zaxime tu princeps Petre, cui sua cuncta (933) re[ liquit. luctibus impulsus ponti, saccoque reclusus, -lle beatus vir levitaque Cæsarius (934) sit zullatenus tardus, sed sit promptissimus almus Xhristi clementis rogitator, ut ista supernis -n domibus vivat, baratri nec sentiat iram; Hempla, sacerdotes, levitas ipsa decorat (935) Zartyris istius, cœpisse quod optime scitur. Olim jam plene facit ecclesiam renitere : Zam cluit ex auro, aluit argentoque decoro, >mplas ejus (936) terras, libros, et pallia, gemmas, Contulit, ecclesias scit jam transcendere primas. Hujus opus musa sic est Canusina locuta : Csquequo mundus erit, sit ut hæc hera provida [ quærit; sanctus Apollonius, Victorque, Corona, Quirinus, Ouærant ante Deum, Mathildis ut ista beetur ita cœlesti, pascatur pane perenni : Arga quos rectum det amorem, more parentum Ciximus in primis nos de dictamine libri; Ore manu si quid inhonesti scribere visi Zos essemus, item Dominæ peteremus eidem -n libri fine patientur ut ipsa feriret. Nelus perflagrans fecit nos promere tanta, Officium dictant (937) nostrum metra nomen et ista, Finis adest (938) libri, Dominum laudemus, Amici. De insigni obitu memoranda, comitissa Mathildis. Cogitat et tractat vir, sed Deus ordinat apta. A Dictavi binos nuper cum carmine libros, + Lætitia mentis libros dum necto tabellis; Nuntius advenit, qui me nimis obstupefecit, Dicens exstinctam prætaxatam comitissam. Viscera frigescunt, simul ossa caroque liquescunt, C (931) Rectius in nostris mss defuit. MUR. (932) Cod. antiq., Res. LEIB. Et nostri habent Res. Quod sequitur dare sanctis, significat largiri ecclesiis sub nomine sanctorum Deo dicatis. MUR. D (933) Cod. antiq., relinquet. Nam scripsit hæc auctor ipsa adhuc viva, etsi librum absolverit ipsa exstincta. LEIb. Legitur quoque in nostris codicibus relinquet. Nempe usum, nam antea apostolicæ sedi sua omnia dono dederat. MUR. (934) Acta Sancti Cæsarii habes apud Surium ad diem 1 Novembris. Hic autem invocatur, quia Mathildis comitissa ecclesiam Sancti Cæsarii in agro Mutinensi amplissime ditaverat, eamque canonicis regularibus concesserat. Lotharius III augustus in privilegio a me viso commemorat bona quoque quæ domna comitissa Mathildis pro salute sua, suorumque parentum animæ, ipsi ecclesia Sancti Cæsarii donavit. Datum est diploma anno 1138, apud Vingiolum. Pagius contendit Lotharium anno præcedenti 1137, e vivis decessisse. Si germanum est hoc diploma, ejus mors rectius a Baronio stabilita. MUR. (935) Cod. Regien., ipsa decoret. MUR. Totius terræ cupiebant noscere gentes: Sub specie justa, noscentes te fore justam: (936) Cod. ant., cui. LEIB. Legitur in nostris quoque codicibus, cui. MUR. (937) Ut in præfatione adnotavi, per acrostichum ex initialibus litteris versuum capitis hujus, Donizo suum nomen ac munus expressit. MUR. (938) Scilicet, Donizo librum suum ad umbilicum perduxerat, eumque Mathildi adhuc viventi offerre meditabatur, cum ecce mors illam intercipit,et causam poetæ præbet adjiciendi subsequentes versus. MUR. (939) Id est curiam tuam. Regiensis tamen codex habet consilium. MUR. (940) Advocatos ecclesiarum carpit, qui sæpe non rem earum, sed suam agebant, eas expilando. MUR. (941) Id est nobiles vassi, sive vassali, qui cum ab episcopis ac abbatibus feuda recepissent, postea coram ipsis dominis, et adversus ipsos superbiebant. MUR. (942) Typographi error Deviat a recto. Ita msti codices. In quibus etiam habetur ergo, non ordo. Nempe voce illa indigebat Donizo, ut versum clauderet rhythmo. MUR. (943) Ordo. Leib. Causa tuæ mortis scribatur, ut audiat orbis; Ipsa, suis fidens precibus, donavit eidem Queis confisa fuit (918) lacrymis sua debita puris, (914) Baron., 1115. LEIB. (915) Igitur Donizoni annus 1115 incipiebat a Natali Domini. Hic autem agitur de Natali secundum nos anni 1114. Decurrebat autem Decembri mense illius anni indictio VIII a Septembri mense. Mur. (916) In chartis, quas affert Bacchinius, appellatur Bundenum de Ronchoris, non illud quidem quod nunc in Ferrariensi agro situm est ad Scultenham fluvium, sed alterum monasterio Padolironensi propius. In Lucii II papæ bulla apud Ughellum, tom. V Ital. Sac., pag. 1607, episcopo Regiensi confirmatur Plebs de Bondeno de Roncolis. Ideoque in diœcesi Regiensi defuncta est Mathildis, eique morienti propterea astitit Bonus-Senior illius urbis episcopus. In antiquis vero Mutinensium Annalibus mss., suo loco edendis, hæc leguntur: Anno Domini 1115, IX Kal. Augusti obiit comitissa Mathilda nobilissima in comitatu Mutinensi, in loco qui vocatur Bondenum de diacono, ubi ædificavit quamdam ecclesiam, dum in infirmitate jaceret, ad honorem sancti Jacobi apostoli, juxta parietes cujus migravit de hoc sæculo. MUR. (917) Lege cum nostris codicibus Cluniaci. Pontius abbas Cluniacensis erat, atque adeo caput cœnobiorum omnium Cluniacensi congregationi sub A Jure stolis quorum solvi meruit Seniorum Ægra jacens septem per menses hæc eademque C D In manibus cujus comitissa Mathildis ab hujus Ipsum nemo tamen scit (924), qui non postulet alte, jectorum sive addictorum, inter quæ Padolironense. Verum Pontius vitiis potius quam virtutibus abundavit, usque adeo ut anathemate percussus diem suum clauserit, uti produnt Annales Benedictini clariss. Mabillonio auctore editi. MUR. (918) Cod. ant., Quis confessa fuit. LEIB. Nostri quoque codices confessa. MUR. (919) Castrum in agro Regiensi inter Montes supra Bismantuam. Felina appellabatur olim, uti et nunc appellatur. MUR. (920) Scribendum Christi, uti in mss. habetur, et sensus postulat. Sublata autem est e vivis celeberrima femina anno 1115, die 24 mensis Julii. Diem mortis ejus ita Breviator Estensis exprimit: octavo die exeunte Julio. Ex quo intelligis quid significet intrante et exeunte mense in veterum chartis. Vide antiquitates Estenses. MUR. (921) Baron., an. 1115. Leib. In iisdem habetur tamen sit; atque ita revera scribendum MUR. * Hunc in notarum numeris saltum opusculis jam prelo paratis ex suo ad alium locum translatis tribuas. PATROL. CXLVIII. 33 Te, Benedicte Pater, moriens hæc curat amare, A Paruit in terris nimis hæc in corpore versans : Cœnobiumque (925) tuum ditatur corpore cujus; Ut tamen accurras sibi poscimus ante tribunal. Quod tua fert ædes, quo patres ejus inhærent. Explicit carmen mortis comitissa Mathildis. EXHORTATIO CANUSII DE ADVENTU IMPERATORIS Pelle timores, non et honores, candida Petra (928), Te peramarunt, et fabricarunt denique celse; CHARTULA COMITISSE MATHILDIS Super concessione bonorum suorum facta Romanæ Ecclesiæ. In nomine sanctæ et individuæ Trinitatis, anno ab C gavi. Sed quia chartula nusquam apparet, et timeo Incarnatione Domini nostri Jesu Christi 1102, quinto decimo die Kal. Decembris, indictione decima. Tempore domni Gregorii septimi papæ in Lateranensi palatio, in capella Sanctæ Crucis, in præsentia Cencii Frangipane, Gratiani, Cencii Franculini et Alberici de Petro Leone, et Benincasa, fratris ejus Uberti de Tuscia, et aliorum plurium. Ego Mathildis, Dei gratia, comitissa, pro remedio animæ meæ et parentum meorum dedi et obtuli ecclesiæ Sancti Petri per interventum domni Gregorii papæ VII omnia bona mea, jure proprietario tam quæ tunc habueram, quam ea quæ in antea acquisitura eram, sive jure successionis, sive alio quocunque jure ad me pertinent, et tam ea, quæ ex hac parte montium habebam, quam illa quæ in ultramontanis partibus ad D me pertinere videbantur, omnia sicut dictum est, per manum domini Gregorii VII papæ Romanæ Ecclesiæ dedi et tradidi, et chartulam inde fieri ro (925) Scilicet Padolironense Sancti Benedicti, ubi primo tumulatum ejus corpus, tum inde sub Urbano VIII pontifice Romam translatum. Cum adhuc ad Padum ejus tumulus intactus permaneret, anno 1613, die 22 Junii, uti scriptum eo tempore invenio, dux Mantuanus curiositate ductus arcam frangi jussit. Visum ibi nobilis ac celeberrimæ viraginis corpus integrum, os apertum, dentibus candidissimis, et nullo ex eis excusso. Sudariolum faciei impositum, vix manibus contrectatum, in pulverem abiit. Ornamentum vero capitis incorruptum, quale in ejus picturis cernitur, ac præcipue super Padolironense sepulcrum, et apud marchiones Canossinos Regienses patricios. MUR. ne donatio et oblatio mea in dubium revocetur; ideo ego, quæ supra, comitissa Mathilda, iterum a præsenti die dono et offero eidem Romanæ Ecclesiæ per manum Bernardi cardinalis et legati ejusdem Romanæ Ecclesiæ, sicut in illo tempore dedi, per manum domini Gregorii, omnia bona mea, tam quæ nunc habeo, quam quæ in posterum, Deo propitio, acquisitura sum, et tam ea quæ ex hac parte montium, quam in ultramontanis partibus habeo, quam quæ in posterum, Deo propitio, acquisitura sum alio quocunque jure, pro mercede et remedio animæ meæ et parentum meorum. Quæ autem ista mea bona juris mei superius dicta, una cum accessionibus, seu cum superioribus et inferioribus suarum, qualiter supra legavi (929), in integrum, ab ea die, in eadem ecclesia dono, et offero, et per præsentem chartulam offertionis ibidem habendam (930) confirmo. Insuper per cultellum, festucam noda (926) Corrige ex nostris codicibus: Cum lethum sit passa. MUR. (927) Cod. ant., respuit. Displicuit scilicet auctori quod Mathildis se non jussit in arce Canusina sepeliri. LEIB. (928) Id est Canossa, seu Canusium, arx fundata super silicem albicantem. Hæc autem Donizo scribit, quia anno 1116 Henricus V in Italiam descendens, totam sibi attribuit hæreditatem comitissæ Mathildis, atque inter cætera ipsam Canossam. MUR. (929) Vulgaris eorum temporum formula est qualiter supra legitur; atque ita hic scribendum. MUR. (930) In ejusmodi chartis habendum usitata est notariorum formula. MUR. et quo (939) repetierimus, vindicare non valeamus; sed præsens hæc chartula offertionis omnibus temporibus firma permaneat atque persistat et pergamena cum atramentario de terra levavi paginæ Guidonis notarii (940), tradidi, et scribere rogavi. De qua subter confirmans testibus obtuli roborandam. Actum Canusiæ feliciter, Mathilda, Dei gratia, si quid est, in hac charta a me facta, etc. tam, gantonem (931) et vascionem (932) terræ, at- A timi libras mille; argenti pondera quatuor millia que ramum arboris (933), et me exinde foras expuli, garpivi (934), et absentem me feci, et a parte ipsius Ecclesiæ habendam (935) reliqui, faciendum (936) exinde pars ipsius Ecclesiæ dederit a præsenti die quidquid voluerit, sine omni mea et hæredum ac prohæredum meorum contradictione. Si quid vero (quod futurum esse non credo) sive ego comitissa Mathilda, quod absit! aut ullus de hæredibus ac prohæredibus meis, seu quælibet opposita persona contra hanc chartulam quandoque offertionis ire, agere teutaverimus, aut tam (937) (938) per quodvis ingenium infringere quæsierimus, tunc inferamus ad illam partem, contra quam exinde litem intulerimus multam, quod est pœna auri op Ego Ardericus, judex interfui, etc. Ego Ubaldus, judex interfui, etc. Ego Guido, notarius palatii, scriptor hujus chartulæ offertionis post traditam complevi, et dedi, etc. De Thesauro Canusinæ Ecclesiæ Romam transmisso, et de compensatione Ecclesiæ Canusinæ facta. Anno Domini 1082, comitissa Mathildis cum epi- B episcopus Heribertus catholice Romanam diligens scopo Anselmo, qui et vicarius erat papæ Gregorii VII in illis diebus in Longobardia, thesaurum Ecclesiæ Canusinæ postulavit abbati Gerardo, qui tunc præerat præfatæ Ecclesiæ, ad dirigendum papæ pro defensione Romanæ Ecclesiæ, quæ illo tempore persecutionem grandem habebat a Guiberto hæresiarcha. Itaque prænominatus abbas una cum congregatione fratrum, fidelem amorem et dilectionem habens in B. Petro et Romana Ecclesia, vicario ejus et comitissæ petitioni alacriter thesaurum obtulit, qui xx et IV coronæ (941) erat, et una illarum aurea cum crucicula una itidem aurea, et duæ tabulæ altarium argenteæ, et coopertura argenti arcæ altaris Sancti Apollonii, et thuribulum grande argenteum. Quod decoctum Canusii septingentæ libræ argenti fuit et novem libræ auri. Tandem transmisso thesauro Romam per assensum et voluntatem papæ, qui chartam offertionis (942) de omnibus prædiis prædictæ comitissæ ab ea receperat, supra nominatus vicarius, qui et hunc epíscopatum tunc, jussione papæ, regebat, rogante. domina comitissa pro aliquantula restauratione ablati thesauri, alias duas capellas in Filma (943) et unam in casula supposuit Ecclesiæ Canusinæ. Postea & C Ecclesiam factum episcopi Anselmi laudavit, et laudans firmavit, Ecclesiamque Canusinam consecravit; quæque habebat Ecclesia ex suo jure sua dote annuit sibi, et postulante eadem domina comitissa alias duas capellas, unam in villa Placiolæ, et aliam in Jano (944) sitam eidem supposuit Ecclesiæ, nec non et capellam in Gurgo sitam per voluntatem ac nutus (945) istius episcopi a patronis ejusdem Ecclesiæ. Canusina tunc acquisivit Ecclesia (946) anno 1090. Hujus episcopi temporibus purgavimus interius et exterius ecclesiam illam de Gurgo ex spinis et vepribus. Post hæc idem episcopus Heribertus pergere volens in Siciliam per proficuum et honorem reginæ Ecclesiæ, quia pura amicitia Canusinam diligebat Ecclesiam, mutuo accepit (947) pretiosam planetam de purpura sanguinea et pulchro aurifrisio (948) cum decenti lineo indumento, quam cum indumento dixit valere xxx libras, et cuncta quæ ex suo jure Canusina habebat Ecclesia iterum suis pontificalibus verbis valde confirmans, et spondens vera fide et certa promissione, si a Sicilia vivus reverteretur, quod de melioribus capellis sui episcopatus subjugaret Canusinæ Ecclesiæ, et si contingeret eum non reverti, aut si perderet planetam et indumentum, ipse ordinaret unum de bonis (949) (940) Paginam Guidoni notario. LEIB. (941) Forte, coronarum. LEIB. (942) Forte, oblationis. LEIB. D (943) Cod. Regien., in Filina. MUR. (945) Idem cod., ac nutu. MUR. (946) Idem cod., acquisivit Ecclesia. Tum sequitur: anno 1090 hujus episcopi, etc. (947) Idem cod., mutuo ab ea accepit. MUR. (948) Aurifrigio. LEIB. (949) Idem cod. Regien., unde de bonis reginæ Ecclesiæ restaurationem haberet Canusina Ecclesia de mutuato sibi indumento. Deinde vero, etc. MUR. reginæ Ecclesiæ, ut restaurationem haberet Canu- A prietatem Sancti Petri a comitissa susceperat, omni sina Ecclesia de mutuato sibi indumento. Demum vero post concordiam papæ Paschalis cum imperatore, et post mortem comitissæ M. mandavit Canusina Ecclesia papæ censum quinque annorum, petens firmitatem Ecclesiarum (950) suarum, et illam libertatem quam a tempore primi Ottonis imperatoris Romana Ecclesia sibi conscripserat, ita videlicet ut nemo episcoporum unquam in aliquo sibi dominaretur, et ut Gregorius VII qui tam (951) pro anno reddendo censum xx solidorum, sic suo apostolicali privilegio eam corroboraret atque muniret. Quod et fecit sanctissimus papa, perpetuo anathemate subdens, et alienans a corpore et sanguine Christi, quicunque vi illud scienter, quod juris S. Apollonii est, abstulerit, vel qui confractor ejus privilegii inventus fuerit. Hujus autem rei testes fuerunt domnus Petrus, Vincentius, Pert. Joannes (952) et Donatus ejus monasterii clerici, etc. VITA COMITISSE MATHILDIS Oratione soluta ab auctore anonymo scripta et ex ms. Francici Maria Florentini a Guilielmo Godefrido Leibnitio primum edita. HISTORIA ILLUSTRISSIMÆ COMITISSÆ MATHILDIS, POTENTISSIMORUM PROGENITORUM SUORUM, CUJUS CORPUS REQUIESCIT IN DIGNISSIMO COENOBIO S. BENEDICTI DE PADOLIRONE, OBIIT AUTEM ANNO HUMANATÆ DIVINITATIS MILLESIMO CENTESIMO QUINTO, Mathildis inclyta comitissa, et militaris admodum B natione Burgundium. Post cujus mortem Lotharius mulier, Henrico IV imperante suis præclarissimis actibus in muliebri sexu inter viros præcellentibus virtutibus habetur insignis. Hujus historia, tam progenitorum ipsius quam suam originem et acta summatim continens, ex diversis collecta chronicis, sequitur in hunc modum. CAPUT PRIMUM. De obsidione castri Canossæ, ac liberatione reginæ Adeleida, quam Beringarius rex Italiæ detinebat. Sigifredus, princeps quidam illustris de Tuscia partibus comitatu Lucensi ortus, studens sui nominis gloriam ampliare, Longobardorum fines ingressus cum filiis ejus Sigifredo, Attone et Gerardo, multas civitates, gentes et oppida conquisivit, et sibi subegit. Defuncto tandem eo, filiis ejus præfatis paterna condivisa substantia: duo ex eis, scilicet Sigifredus et Gerardus Parmensem civitatem incoluerunt. Atto vero qui longe fratres viribus et rebus transcenderat, Canossam castrum sibi domicilium accepit, quod turribus munivit et moenibus decoravit. Erat enim loci natura circumquaque munitum, inexpugnabile revera præsidium, situm in diœcesi Reginensi. Ad cujus castri obsidionem dum venisset Beringarius rex Italiæ, cum filio et Longobardorum exercitu, ut sibi Attonem cum castro subjiceret, rex et filius sunt exstincti. Longobardi vero Ugonem virum inclytum statuerunt sibi regem (950) Idem cod., firmitatem omnium Ecclesiarum. MUR. (951) Idem cod., qui eam in proprietatem. MUR. C ejus filius vir prudens regnavit, habens conjugem Adeleidam nomine, splendidam reginam. Ex hac subtractus luce Lotharius, quidam Berengarius Longobardus hujus nominis quartus, absque nutu Adeleidæ relictæ reginæ, eaque renitente pro viribus, rex creatur Italiæ. Qui contra eam ob hane causam sævitia et ira pariter in tantum incanduit, ut ipsam suæ sublimationis impugnatricem super arcem Gardam retro turrim carceri incluserit, sola sibi concessa ancillula. Regina, cum diu mansisset inclusa, capellani sui tandem solertia de carcere evasit. Hic enim Martinus nomine vir fidelis et sagax, murum turris confregit occulte, et dominam cum ancillula clam inde ducens, datis sibi indumentis virilibus, usque ad Mantuæ lacum perduxit, qui piscatorem cum navicula reperientes, transvebi petierunt. Eo vero navigationis pretium exposcente, inquit ad eum capellanus reginæ : Si scires qui sumus, nos lætus et absque pretio veheres. Qui respondit Ergo mihi aperite qui estis? Dumque sacramentum ab eo peterent quod nemini revelaret arcanum, ipse, duobus acceptis baculis in effigiem crucis in terram positis, se rem celaturum juravit. Tunc capellanus ei aperuit, indicans esse reginam. Piscator itaque lætus effectus, palmas ad cœlum tendens, statim eos in navicula assumptos ad aliam lacus ripam devexit, prope silvam usque lacui contiguam. Reginæ quoque piscem obtulit rogans ut, (952) Idem cod., Petrus, Joannes, et Donatus hu jus, etc. |