BERNALDI PRESBYTERI DE VITANDA EXCOMMUNICATORUM COMMUNIONE, DE RECONCILIATIONE LAPSORUM ET DE CONCILIORUM, CANONUM, DECRETORUM, DECRETALIUM, IPSORUMQUE PONTIFICUM LIBER Nunc primum ex tenebris in lucem vindicatus. LECTORI Quis fuerit, et quæ scripserit Bernaldus Constantiensis presbyter, docuit Gretserus in Apologia pro Gregorio VII. Cui etiam varia Bernaldi opuscula pro Gregorio eodem pontifice contra schismaticos, ante nunquam visa, inseruit. Interea numine bene amico ex tenebris emersit et iste qui nunc publicatur tractatulus, quem, ut vindicem Gregoriani nominis et honoris, cum orthodoxo lectore communicare non distulimus. Gebehardus, quem brevi præloquio alloquitur, forsitan ille erit de quo Bernaldus in suo Chronico, anno 1098. Gebhardus (sic enim legendum, non ut Urstisiaua editio, Gerhardus) venerabilis abbas Schaffusensis prq humilitate locum suum, annuente domino papa, dimisit, et ab ipso concessionem, ut alius eidem loco abbas præficeretur, impetravit. Item, anno 1100, Gebehardus venerabilis abbas, qui pridem Schaffhu sensem abbatiam pro Deo dimisit, et hoc cum auctoritate domini Urbani papæ Hierosolymam cum exercitu Christianorum petiit, qui post multos labores civitatem obtinuerunt, et prædicto abbati sepulcrum Domini custodiendum commiserunt. Porro quidquid in hoc opusculo Bernaldus disputat, id eo tendit ut ostendat Gregorii VII et aliorum recentiorum pontificum decretis non minorem reverentiam, observantiam et obedientiam deberi ac statutis veterum pontificum et conciliorum; ac propterea excommunicatos tunc a sede apostolica merito vitari; reversos tamen, vel ad meliorem mentem reverti cupientes, jure recipi et venia donari; erant enim qui se lapsis in schisma rigidiores quam oportebat præberent. Omnipotentis Dei misericordia vos semper incolumem nostrique memorem protegat, domne frater amantissime. >> Domino ac venerabili GEBEHARDO evangelicæ per- A se saltem ab eorum contagio immunem custodiat. fectionis viro BERNALDUS solo nomine presbyter, non moribus, post transitoriam hujus vitæ peregrinationem, cœlestis patriæ æternam possessionem. Quantum ex apostolicorum virorum sententiis colligere potuimus, tres sunt personæ quas sancti Patres nostri sub excommunicatione multari notaverunt. Principaliter quidem ipse excommunicatus, qui specialiter ab ecclesiastica communione judicario ordine separatus est. Deinde fautor ejus, qui ei intus et exterius assentiendo et cooperando favere non veretur. Item, et communicator ipsius, qui, etsi ejus errori se assentire non detegat, ab ejus tamen se communione non separat. Sed et hi omnes audiant quid beatus Gelasius papa scribens Orientalibus episcopis dicat: « Omnes, inquit, complices, sectatores, communicatores damnatæ semel pravitatis pari sorte censentur. » Et post pauca : Acacius, inquit, qui Petro communicavit, ut A unitate sunt, bonos, nisi consentiant, sua commucriminis particeps, ita factus est pœnæ. » Item, omnibus episcopis Dardaniæ : Patres, inquit, nostri, auctore cujuslibet insaniæ, ac pariter errore damnato, sufficere judicaverunt, ut quisquis [edit. Rom., Decretal. quisque] aliquando hujus erroris communicator existeret, principali ejus sententia damnatus esset [edit. Rom. principali sententia damnationis ejus esset obstrictus]; quoniam manifeste quilibet vel possessione sua, vel communione possit agnosci. » Et post pauca: « Forma fidei communionisque catholicæ, Nicæno prolato concilio, Arianos omnes, vel quisquis in hanc pestem sive consensu, sive communione deciderit, sine retractatione excludit [edit. Rom. conclusit]. » Idem in sequentibus : « Idem ipse error, qui semel est cum B suo auctore damnatus, in participe quolibet pravæ communionis effecto, et exsecrationem gestat et pœnam. >> Qualiter autem excommunicatos vitare debeamus, apertissime nobis præscriptum est a SS. Patribus, inter quos Callistus I (1054), papa et martyr quatuor res enumerat, in quibus excommunicatum vitare debeamus, videlicet in salutatione, in osculo, in oratione, in mensa. Nam quicunque, inquit, in his vel in aliis prohibitis scienter excommunicatis communicaverit, juxta apostolorum institutionem, et ipse simili excommunicationi subjaceat. » Fautores quoque eorum et communicatores mihilominus vitare debemus juxta attestationem B. Gelasii papæ, qui Orientalibus episcopis de Acacio C a communicatore excommunicatorum scribens, ita testatur : « Nihil nobis commune cum hominibus communionis externæ. >> Idem in sequentibus : Quid juvat, si quis alicui evidentiori hæretico non communicatore excommunicatorum scribens, ita qui ab illius communione non sunt divisi? » Unde et multi religiosi ex Romanis se a communione Anastasii papæ subtraxerunt, eo quod ipse cuidam diacono Thessalonicensi communicaverit qui jam Acacio communicavit. Sic enim Romanus Pontificalis testatur (1055). Ideo autem SS. Patres communicatores excommunicatorum æque ut excommunicatos vitari voluerunt, quia eosdem, quasi qui se ipsos damnaverint, habuerunt. Hinc B. Gelasius papa ad prædictos scribens de eodem Acacio : « Quid, inquit, queruntur Acacium a nobis fuisse damnatum, cum recepta communione Petri se doceatur ipse damnasse? » Nam, cum omnis excommunicatus extra Ecclesiam sit, nullusque simul intra et extra esse possit, ille indubitanter a catholica unitate se separat, quicunque se ab excommunicatorum communione non sequestrat. Jure ergo a Catholicis devitantur, ut excommunicati, qui ab excommunicatorum communione non sunt sequestrati. Sciendum autem quia, quandiu mali in catholica (1054) Exstat hæc epist. tom. I Concil. novæ edit. D nione non maculant, sicut B. Aug. contra Donatistas frequentissime et irrefragabiliter probat. Postquam vero ab Ecclesia separantur, non jam sola consensione, sed etiam exteriori communione communicatores suos maculare non dubitantur. Unde idem B. Aug. in IV Carthaginensi concilio a CCXVII episcopis habito, sententiam excommunicationis sua subscriptione confirmavit super eum, quicunque deinceps excommunicato vel in oratione communicaverit. Qua sententia et ipsi apostoli hujusmodi communicatorem damnavere, juxta attestationem Callisti papæ. Hucusque de lege excommunicationis vestræ petitioni utcunque satisfecimus. Sed quia non sine fœnore tam charissimo fratri et domino debitum persolvere debemus, et alia non minus placitura vobis supererogare volumus, videlicet quid sit intelligendum de rigore canonum super damnatione, vel depositione lapsorum, nec non et reconciliatione eorum. Nam in hujusmodi causis magna discretione indigemus, ne vel nimium rigidi cum Novatianis desperare videamur de salute lapsorum, vel nimium remissi, zelum Dei non habere judicemur.Et primum quidem de rigore canonum. Locus pœnitentiæ semel tantum antiquitus in Ecclesia legitur concessus, nec alicui post pœnitentiam iterum lapso concedendus. Sic enim beatus Siricius papa in decretis suis de hujusmodi lapsis affirmat: quia jam poenitendi suffugium non habeant; sed non ita intelligere debemus quasi sancti Patres de hujusmodi lapsorum salute desperarent, etsi eos inter pœnitentes recipiendos denegarent. Non enim hæc ideo instituisse credendi sunt ut homines a pœnitentia, sed a peccato deterrerent; nec, ut minus, sed humilius post lapsum pœniterent, qui se et ipsis pœnitentibus inferiores reputari viderent. Et, hoc in aliis criminaliter lapsis quasi pro lege observatur ut ab ordine dejiciantur quem ante lapsum habuisse et in quo peccasse deteguntur. Sic nimirum et in ordine pœnitentium constituti, si denuo labuntur, pristino ordini non immerito judicantur indigni. Non tamen hæc sancti Patres desperatione venia tam acriter decrevisse creduntur, præcipue cum Dominus omnes homines velit salvari, qui dicit : << Nolo mortem peccatoris [impii] (Ezech. xxxIII). ) Et : « In quacunque die peccator ingemuerit, salvus erit (Ibid.) » Non, inquam, desperatione ve niæ, sed pro cautela disciplinæ hæc instituta credimus; quod etiam ex verbis B. Augustini ad Macedonium presbyterum approbare possumus (epist. 54) : « In tantum, inquit, hominum aliquando iniquitas progreditur ut etiam post actam pœnitentiam, post altaris reconciliationem, vel similia vel graviora committant. Et tamen Deus facit (1055) Vide Anastasium bibliothecarium in Vitis pontif., in Anastasio II. etiam super tales oriri solem suum, nec minus A tribuit quam antea tribuebat largissima munera vitæ et salutis. Et quamvis eis in Ecclesia locus ille pœnitentiæ non concedatur, Deus tamen super illos patientiæ suæ non obliviscitur.» Et post pauca: «< Quamvis ergo caute salubriterque provisum sit ut locus illis humillimæ pœnitentiæ semel concedatur, ne medicina vilis minus utilis esset ægrotis, quæ tanto magis salubris est quanto minus contemptibilis fuerit, quis tamen audeat dicere Deo: Quare huic homini qui post primam pœnitentiam rursum se laqueis iniquitatis obstringit adhuc iterum parcis? Quis audeat dicere erga istos non agi quod Apostolus ait; Ignoras, quia patentia [benignitas] Dei ad pœnitentiam te add ucit? (Rom. 11.) Aut istis exceptis, esse diffinitum quod scriptum est: « Beati omnes Qui confidunt in eum (Psal. 11), >> ac si diceret : Quis vel hujusmodi lapsis divinam misericordiam intercludere valeat, quin et ipsi sint beati, si in Domino confidant? » Apud modernos tamen locus pœnitentiæ illis non negatur, quia usque adeo humana pravitas invaluit, et jugum antiquæ disciplinæ abjecit ut sancta Ecclesia jam multum gauderet, si vel ita modo resipiscere vellent. Novit enim Dei misericordiam ad indulgendum promptissimam, nec multum distare apud Deum, quia severitate, vel lenitate juxta diversitatem temporum peccata puniantur, si tantum peccator ex toto corde convertatur. Nulli tamen eorum ille numerus annorum præcludit quin et ante expletionem eorum Deus ei indulgere valeat et soleat, si digue poenituerint, juxta illud B. Leonis papæ : « Quia, inquit, misericordiæ Dei nec mensuras possumus ponere, nec tempora diffinire, apud quem nullas moras patitur veniæ conversio. » Unde et sancti Patres hunc nume rum annorum, si tamen ecclesiasticæ disciplinæ non obfuerit, multoties anticipandum in reconciliatione censuerunt in his duntaxat qui digne pœnituerunt. Nam, ut B. Augustinus in suo Enchiridio testatur, in actione hujusmodi pœnitentiæ, non tam mensura temporis quam doloris attendenda est. Item, B. Innocentius papa : « De pondere, inquit, peccatorum æstimando, sacerdotis est judicare, ut B attendat ad confessionem pœnitentis, et ad fletus et ad lacrymas corrigentis; ac tum jubere dimitti, cum viderit congruam satisactionem. » Hinc et Nicænum concilium lapsos, quos triennio inter catechumenos, et postea decennio inter pœnitentes affligi constituit, ab episcopis humanius tractari concessit, si cum metu et lacrymis non simulate, sed veraciter poenituerint, tepidos autem et negligentius pœnitentes diffinitum tempus omnibus modis implere constituit. Cui sententiæ B. Hieronymus evidentissime astipulatur. Apud Deum, inquit, non tam mensura valet temporis quam doloris, nec abstinentia tantum ciborum quam mortificatio vitiorum, propter quam tempora pœnitentiæ fide et C conversatione pœnitentium abbrevianda canones præcipiunt, et negligentia protelanda. Sed et hoc nonnullos movet quod B. Innocentius papa, scribens Victricio Rothomagensi episcopo, asserit virginem Deo sacratam ad agendam pœnitentiam non esse admittendam, si nupserit, eo vivente qui corrupit. « Ita enim, inquit, et in conjugiis observatur, ut femina vivente viro alii nupta, ad agendam pœnitentiam non admittatur, quandiu adulter vixerit. » Et hoc utique rigore potius disciplinæ quam desperatione veniæ institutum debemus intelligere, videlicet ut homines vel a tali peccato cessarent quod et locum pœnitentiæ sibi intercludere non ignorarent. Satis autem congrue hujusmodi feminæ ad agendam pœnitentiam quasi indignæ reputantur, eo potissimum tempore cum adhuc vivunt, cum quibus peccavere; quia et tunc D de eis sancta Ecclesia scandalizari solet, cum peccatum earum non solum per ipsas, sed per præsentiam fornicatorum quotidie publicatur. Non solum autem in prædictis, sed et in aliis canonum judiciis profectus ecclesiasticæ disciplinæ potissimum attenditur, ut et qui peccaverunt corrigantur, et alii ne peccent deterreantur. Hinc est quod quidam nunc septem nunc decem annis, aliquando etiam usque ad finem vitæ, pro suis criminibus ab ecclesiastica communione separantur; qui et libenter sub hac districtione debent laborare, non solum ut peccata sua diluant, sed etiam ut sanctæ Dei Ecclesiæ satisfaciant, eamque sibi reconcilient pœnitendo quam scandalizaverunt delinquendo. Sed et ratio temporum nonnunquam rigorem canonum remitti cogit: sicut B. Innocentius papa in quibusdam faciendum decrevit (epist. ad Exuperium Tolosanum episcopum), qui hac vita in voluptatibus transacta, demum in fine pœnitentiam simul et reconciliationem expetunt. « De his, inquit, observatio prior durior; posterior, interveniente misericordia, inclinatior est. » Nam consuetudo prior tenuit ut concederetur pœnitentia, sed communio negaretur. « Nam cum his temporibus crebræ persecutiones essent, ne communis concessa facultas homines de reconciliatione securos non revocaret a lapsu, merito negata est communio; concessa pœnitentia, ne totum penitus negaretur, et duriorem remissionem fecit temporis ratio. Sed postquam Dominus noster pacem Ecclesiis suis reddidit, jam depulso terrore, communionem dari obeuntibus placuit, et propter Domini misericordiam quasi viaticum profecturis, ne Novatiani hæretici negantis veniam asperitatem et duritiam subsequi videamur. Tribuitur [tribuetur] ergo cum pœnitentia extrema communio, ut homines hujusmodi vel in supremis suis, Salvatore nostro permittente, a perpetuo exitio vindicentur. » Ecce in quantum vir iste apostolicus antiquo rigori remittendum existimavit qui communionem quibusdam nec in finem redhibendam concessit, ibique subsequenter et antiqui rigo ris et modernæ remissionis rationabiles causas an- A post lapsum non posse restitui, si condignam egenectere curavit. Aliquando etiam et ipsa multitudo delinquentium rigorem disciplinæ non admittit, ut quod a multis peccatur canonice vindicari possit. In qua causa, juxta attestationem ejusdem apostolici, priora Dei judicio committenda sunt, et de reliquo maxima sollicitudine præcavendum. Ipsa quoque consideratio fragilitatis humanæ nonnunquam rigorem canonum cogit emollire. Unde B. Nicolaus papa primum parricidis et fratricidis communionem altaris post biennium reddendam, ne desperarent, decrevit : quam tamen Ancyranum concilium, nec homicidis nisi in fine vitæ redhibendam [statuit]. B Eodem modo et spontanea confessio canonicam severitatem, juxta Chalcedonense concilium mitigare consuevit, quod utique monachis et virginibus sacris, a proposito lapsis, sed confessis misericordiam impertiri decrevit. Nequaquam hujusmodi remissiones inter authenticas sanctiones admitterentur, si non alii, nisi qui juxta canonicum rigorem pœnitentiam explerent, salvari crederentur; quod sane non Catholicum, sed Pelagianum esse videretur. Ipse enim Pelagius veniam petentibus non secundum gratiam Dei, sed secundum merita et labores eorum dari dogmatizavit. Sed apud Deum nullas veniæ moras patitur conversio, ut prælibavimus. Unde et sancti Patres in canonico rigore non terminum indulgentiæ, sed formam disciplinæ nobis præfixisse creduntur, quippe ut homines a peccatis C compescerent, nec alicui veraciter converso veniam denegarent, quæ in tanto humilius et fructuosius accipitur quanto minus, juxta canonicum rigorem, ex debito impendenda cognoscitur. Ergo et in hoc, qui locum pœnitentiæ vel communionem nunc omnino, nunc ad tempus quibusdam denegasse leguntur non desperationem lapsorum, sed disciplinam corrigendorum intelligere debemus; ne de lapsis sancti Patres cum Novatianis desperasse judice mus. Sacri quoque canones in quampluribus locis clericos in crimine lapsos ab ordine deponunt, nec eis aliquam spem restitutionis præscribunt. Sed et hunc rigorem canonum non adeo attendere debemus, ut cum Novatianis ecclesiasticæ potestati ligandi at- D que solvendi temere præjudicemus. Nam ut B. Augustinus ad Bonifacium scribens testatur: « Hujusmodi irreparabilis depositio clericorum non tam desperatione indulgentiæ, quam rigore disciplinæ instituta est. Alioquin contra claves Ecclesiæ disputaretur de quibus dictum est : « Quæ solveritis in terra, erunt soluta et in cœlo (Matth. XV1). » Ipsi etiam canones aliquando hujusmodi damnatis pristinum ordinem concedunt, ut in Nicæno concilio, Novatianis, et in Africano, Donatistis, quod sancti Patres non facerent, si cum Novatianis de indulgentia lapsorum penitus desperarent. Beatus quoque Callistus papa et martyr omnibus episcopis scribens Errant, inquit, qui putant sacerdotes rint pœnitentiam. >> Item beatus Gregorius papa, scribens ad Secundinum servum Dei inclusum, lapsos in ordinem restitui posse asseruit; quos tamen alibi in Regesto são, juxta canonicum rigorem ne restituerentur, prohibuit. In epist. enim ad Constantium Mediolanensem episcopum Si lapsis, inquit, ad suum ordinem revertendi licentia conceditur, rigor procul dubio canonicæ frangitur disciplinæ. » Et post pauca : « Illud igitur præ omnibus studete ut lapsos in sacrum ordinem nullius vobis supplicatio aliquo modo revocare persuadeat. » D Videsne igitur singularem sanctorum Patrum diligentiam qui et restitutionem lapsorum ecclesiasticæ potestati adjacere dixerunt, et tamen lapsis eam concedere noluerunt, scilicet ut rigor disciplinæ generaliter ubique timeretur, nec tamen illicitum judicaretur, sicubi ecclesiasticæ utilitati in restitutione lapsi alicujus consuleretur. Nec in hoc utique illos sibi ipsis contrarios reputare debemus si aliquando lapsos in ordinem restituerunt quos tamen alibi ne restituerentur prohibuerunt. Nam utrinque unam et eamdem intentionem habuisse non dubitatur, videlicet ut ecclesiasticæ utilitati summopere providerent sive canonum rigorem observarent, sive pro qualitate temporis eum ad tempus temperarent. Semper enim mala prohibere et bona instituere potissimum studuere; quod procul dubio efficere non possent, si non pro diversitate temporum nunc mitius, nunc severius incedere studuissent. Sic enim Nicæni Patres cum Novatianis, Africani cum Donatistis mitius agendum, ut prædictum est, censuerunt, ut ab errore eos vel sic revocarent. Item, beatus Gelasius papa in quibusdam laicis rigorem canonum mitigavit, quibus, pro ecclesiastica necessitate, ut infra annum pervenirent ad presbyterium, concessit, sicque tempori se ex debito officii sui necessario condescendisse asseruit. Sic et prædecessor ejus beatus Leo papa Magnus scribens ad episcopos Mauritaniæ, etiam neophytos, utpotu ex laicis in epi scopatum maturatos, in episcopatu legitur tolerasse. In ordinatione quoque Ambrosii, non parum rigori canonum detractum est, qui in octava die post baptismum, pro ecclesiastica necessitate, ordinatus est in episcopum. Nusquam tamen sancti Patres ita tempori morem gessisse leguntur, nisi ubi plus Ecclesiæ dispensatoria lenitas quam canonica severitas proficere videbatur. Non ergo sibi ipsis contrarii reputandi sunt qui ubique eamdem intentionem prohibendi mala et in stituendi bona habuisse creduntur. Hæc autem consideratio, si ecclesiasticis institutis fideliter adhíbebitur, sibi non reputabuntur contraria, etsi nonnunquam videantur decrevisse diversa. Si enim statutorum singulorum originales causas diligenter perquirimus, singula suis causis pro diversitate temporis optime competere, et ecclesiasticæ utilitati potissimum intendere reperiemus; quod illum non latebit quicunque ecclesiasticarum sanctionum non tantum excerptiones, sed integras traditiones vigi- A impendatur, satis congrue juxta Augustinum nihil lanti studio perlegerit. Sciendum autem, juxta apostolicam traditionem, sacerdotes sive diaconos, in crimine lapsos, per manus impositionem remedium pœnitentiæ consequi non debere inter laicos, ut S. Leo papa in decretis suis cap. 25, testatur. Qui et hujusmodi lapsis ad promerendam Dei misericordiam privatam sessionem expetendam esse dicit, ubi satisfactio si fuerit digna, sit etiam fructuosa. Item, Carthaginense concilium, cap. 27 « Si quando presbyter vel diaconus in graviori culpa convictus fuerit qua eum necesse est a ministerio removeri, non eis manus, tanquam pœnitentibus, vel tanquam fidelibus laicis imponatur. In hæresim autem lapsi et postea reversi per manus impositionem reconciliantur, etiamsi cum ordine B pro ecclesiastica necessitate nonnunquam recipiantur, sicut de Novatianis in Nicæno constitutum est concilio. De his, inquit, qui se catharos, id est mundos, cognominant, si aliquando venerint ad Ecclesiam catholicam, placuit sancto et magno concilio ut, impositionem manus accipientes, sic in clero permaneant.» Hoc ita intelligendum est ut per manus impositionem reconciliati etiam ordinem, retinere permitterentur. Non enim hic ordinatoriam manus impositionem, per quam sacri ordines dantur intelligere debemus, sed potius reconciliatoriam, per quam pœnitentes recipere solemus. Nam non uno semper modo manus impositio intelligitur, sed et C pro diversitate locorum sub diversa significatione Sive autem manus impositio pro reconciliatione pœnitentium, sive pro depulsione infirmitatis vel diaboli, sive pro simplici benedictione hominibus aliud nisi oratio super hominem intelligitur; unde Ergo, quod in Nicæno concilio clericis Novatianorum conversis manus imponi jubetur, nullatenus ordinatoria manus impositio intelligenda est, sicut quidam translatores ejusdem concilii minus cauti intellexisse videntur, qui eosdem iterum ordinandos interpretati sunt. Nos autem potius B. Innocentio papæ credamus, qui de eisdem Novatianis tractans, non ut reordinarentur, sed ut cum ordine suo reciperentur, asserit Nicænos Patres constituisse. Ita et nos quoque necessario intelligere debemus, ne sanctis Patribus adversari videamur qui reordinationes penitus proscripserunt, ut prælibavimus. Nusquam sane sancti Patres clericos ex hæresi conversos iterum ordinari permiserunt, nisi Paulianistas et alios hujusmodi qui non catholico more invocationem sanctæ Trinitatis faciunt, quos etiam baptizari jusserunt. Nec hos utique reordinatos vel rebaptizatos competenter dicimus, cum in catholica nec pro baptismo nec pro ordinatione computetur, quod absque invocatione sanctæ Trinitatis percepisse deteguntur. Sciendum autem quod, eorum qui ex hæresi convertuntur alii jam in Ecclesia ordinati, postea in hæresim lapsi sunt; alii in ipsa hæresi ordinati sunt. Qui ergo post acceptum ordinem lapsi sunt, reversi cum ordine recipi possunt, sed absque spe promotionis, juxta statutum sanctissimi |