vatoris et Redemptoris nostri Jesu Christi, in qua A miter laudaverunt sacras res Ecclesiarum nullateinter cætera sententiam depositionis archiepiscoporum Arelatensis et Narbonensis atque excommunicationis per legatos apostolicæ sedis promulgatam, dominus papa, his qui aderant collaudantibus, firmavit. Henricum quoque dictum regem, et omnes fautores ejus, qui in præterita excommunicatione animum induraverunt, iterum excommunicavit. Anathematizavit item Ildimundum et Landum Campaninos tyrannos, omnesque adjutores eorum. Præterea suspendit ab officio quosdam episcopos, qui, ad concilium invitati, neque ipsi neque nuntii eorum pro ipsis venerunt. CONCILIUM ROMANUM HABITUM ANNO 1081. nus in militia sæculari exponendas, nisi in alimonia pauperum, in sancto usu rerum divinarum, et in redemptione captivorum. Ita quippe sub procuratione Joseph fuerant immunia a tributo prædia sacerdotum, nec exponebatur aut mittebatur in corbonam pretium sanguinis (Matth. XXVII), nec Heliodorus raptor sacrarum rerum sub Onia pontifice fuit impunitus (II Mac. III). Quibus actis interfuerunt Joannes episcopus Portunensis, Joannes episcopus Tusculanensis, Umbertus episcopus Prænestinus, Brunus episcopus Signinus, Beno cardinalis Sancti Martini, Ber..... cardinalis Chrysogoni, Benedictus cardinalis Sanctæ Pudentianæ, Cono cardinalis Sanctæ Anastasia, Azo cardinalis Sancti Anno Gregorii VII papæ nono, Iv Nonas Maii, B Marci, Romanus cardinalis Sanctæ Susannæ, Bonus convenientibus simul episcopis, cardinalibus, abbatibus, archipresbyteris ut discerent utrum bona Fcclesiarum possent poni in pignore pro pecunia colligenda ad resistendum Guiberto, archiepiscopo Ravennati Romanam sedem invad ere conanti, quæsitis auctoritatibus exemplisque sanctorum, unani senior cardinalis Sanctæ Mariæ, Maurus abbas Sancti Sabbæ, Laurentius cantor, Petrus archipresbyter de porta Latina, Joannes archipresbyter de Sancto Sebastiano, Joannes archipresbyter de Sancta Cæcilia,...... archipresbyter Salvatoris, et alii plures. CONCILIUM ROMANUM IX, Anno Domini 1083 celebratum. (Apud MANSI, Concil. tom. XX, col. 587). nec ipsis ad vicina oppida vel castra exire liceret, nec illi jurati Henrici in Urbem vellent negotiatum venire; multi quoque fame abacti Urbem reliquerant. Proinde cæteri bello remissius attenti rem ex animo minus gerebant, et a custodiis, prout cuique licebat, sine timore negligentes aberant. Hæc super Henrici tyrannide, quia se occasio præbuit, præstrinxisse sufficiat. (450) Anno ab Incarnatione Domini millesimo (451) C biennii bello fatigatum, acri inedia laborabat: cum octuagesimo quarto, pontificatus verb domini Gregorii papæ septimi anno undecimo, duodecimo [XIV] Kalendas Decembris, præsidente eodem apostolico, celebrata est tribus diebus in Lateranensi basilica synodus, in qua fuerunt archiepiscopi, episcopi, et [deest et] abbates Campani, et de principatibus atque Apulia, pauci quoque Gallicani; nam plurimos Henrici tyranni perfidia iter retro vertere compulit, qui Ostiensem episcopum de apostolica legatione redeuntem contra fas et juramenti fidem capi jussit sive permisit. Tres autem synodos quadragesimales ejusdem Henrici persecutio impedivit [præpedivit]. Qui semel beatum Paulum, bis beatum Petrum aggressus, demum post multum fusi sanguinis, non tam suorum fortitudine quam negligentia D civium, porticu [portica] muros subripuit. Romanum siquidem vulgus, pars videlicet copiosior civitatis, (450) Dantur variantes ex cod. Mutin. (451 Legendum 1083, ut annus x1 Pontificatus Gregorii hoc anno inchoatus certo demonstrat. Præ Cæterum dominus apostolicus in eadem synodo de fidei forma et Christianæ religionis conversatione, sed et robore animique constantia ad præsentem pressuram necessaria, ore non humano sed angelico patenter edisserens, die tertia totum fere conventum in gemitus et lacrymas compulit, sicque concilium apostolica benedictione lætificatum in pace dimisit. terquam quod an. 1084, m. Novembri, Gregorius VII Romæ non erat. PAGIUS ad An. 1083, n. 5. CONCILIUM ROMANUM X, Quo Guibertus antipapa et hæresiarcha atque Henricus pseudoimperator cum omnibus suis fautoribus, excommunicatur, anno Domini 1084. (MANSI, Concil. XX, 589). De hoc concilio ista Bertholdus: Dominus autem papa, collecta synodo, iterum sententiam anathema tis in Guibertum hæresiarcham, et Henricum, et omnes eorum fautores, promulgavit; quod et in festo sancti Joannis Baptistæ præterito jamdudum Romæ A (Mutth. XXIV), » etc. Nec mutabat pardus varietates fecit, cum Henricus adhuc ibi moraretur. Hanc sententiam legati sedis apostolicæ, videlicet Petrum Albanensis episcopus in Francia, Otto Ostiensis episcopus in terra Teutonicorum usquequaque divulgarunt. Hæc Bertholdus. Ad hunc quoque annum referenda quæ scribit Hugo Flaviniencis in Chronico anno 1084: Henricus Romam veniens urbem cepit, muros evertit, Gregorium papam in turre Crescentis muro clausit, suumque papam in ecclesia S. Petri sedere constituit, ut impleretur quod scriptum est : « Cum videretis idolum abominationis stans ubi non debet, qui legit intelligat suas (Jer. xIII), Henricus scilicet nequitias suas; quinimo Romæ positos quotquot poterat minis, terroribus, blandimentis, promissis sibi conciliabat, bella, cædes, homicidia per se suosque faciens, et totis quibus poterat viribus iniquitati favens, veritati resistens et insuper suis litteras mittens, quibus se Romam obtinuisse, papam dejecisse et omnibus omnino prævaluisse mendaciter confingebat. At vero Mathildis, etc. Gregorius igitur in turre Crescentis muro clausus legatos misit ad Robertum, Apuliæ ducem, ut veniret et obsidionem solveret, etc. AD OPERA S. GREGORII APPENDICES. APPENDIX PRIMA. OPERA A NONNULLIS S. GREGORIO ASCRIPTA. I. COMMENTARIUS IN VII PSALMOS POENITENTIALES. II. FRAGMENTUM EXPOSITIONIS IN MATTHÆUM. (FABRIC., Bibl. med. et inf. Lat., III, 92.) Expositionem in VII psalmos pœnitentiales, quam supra inter Gregorii I scripta retuli, parum certa conjectura Hildebrando aliqui tribuunt, sicut etiam Commentarium uberiorem in Matthæum, ex quo ms. in bibliotheca Lambethana Petrus Allixius in præfat. ad Determinationem Joannis, Parisiensis prædicatoris, de modo existendi corpus Christi in sacramento altaris, Lond. 1686, 8, protulit hoc fragmentum. Cum autem panis et vinum, inquit, dicantur a cunctis sanctis, et a fidelibus creditur transire in substantiam corporis et sanguinis Christi; qui fit illa conversio, an formalis, an substantialis, quæri solet. Quod autem formalis non sit, manifestum est; quod forma panis et vini remanent. Utrum vero sit substantialis, perspicuum non est. Quidam autem dicunt hic substantiam transire et converti, ut hæc fiat illa, nec tamen illa augeatur, nec concedunt quod hanc esse illam vere dici possit. Alii autem sic dicunt, hanc in illam transire et converti, quod sub illis accidentibus sub quibus prius erat substantia panis et vini, post consecrationem est substantia corporis et sanguinis, quibus tamen non efficitur. Nos autem, incerta relinquentes, quod auctoritatibus certum est profitemur, scilicet substantiam corporis et sanguinis Christi converti, modum vero conversionis ignorare non erubescimus fateri. Subjungit post hoc clarissimus Allixius : « Hildebrandi, qui deinde Gregorius VII, esse hoc opus, verba quibus illud clauditur, demonstrant: EXPLICIT EXPOSITIO HILDEBRANDI, SERVI JESU CHRISTI, SUPER Matthæum, PER VERBA ET SENSUM HORUM EXPOSITORUM ET SUBTILITATEM GLOSSARUM VENERANDORUM MAGISTRORUM. ÅDJURO TE UT LIBRUM HUNC PER PRÆSENS EXEMPLAR CORRIGAS. » Sed omnino audiendus Henricus Warthonus, qui, eodem ms. codice Lambethano usus, Commentarium hunc in auctario ad Historiam dogmaticam Jac. Usserii, p. 405, non Gregorio VII, sed juniori cuidam Hildebrando, circa annum 1150 tribuit. Ascribam ejus verba, quo rectius lectori de commentario illo adhuc inedito possit constare. « Hildebrandus junior expositione in Evangelium S. Matthæi ms. in bibliotheca Lambethana. S. Scripturæ ubertatem atque plenitudinem, omnibus ex æquo Christianis paratam, sæpius deprædicat. Hinc illam comparat cum fermento, cujus admistione integra farinæ massa animatur; cum margarita, pro cujus acquisitione omnia sunt vendenda; cum vinea, in quam Dominus omnes confertim servos ad operandum immisit; cum talento, quod dominus peregre profecturus universis servis negotiandum concredidit; denique cum prandio, ad quod Dominus omnia hominum genera invitari voluit. Sic enim scribit lib. VIII, homil. 64, in illud Matthæi cap. 22 Dicite invitatis quod prandium meum paravi: Prandium est doctrina justitiæ, et verba cœlestium mysteriorum de Dei Filio. Ex omni igitur lege, et ex omnibus prophetis et Scripturis, mensam S. Scripturæ ordinavit: in qua mensa, doctrina omnis justitiæ et diversorum mysteriorum: quia diversi cibi sunt. Magnitudo igitur et abundantia divinorum mysteriorum, quinimo cibi animarum, in mensa sanctæ Scripturæ inve niuntur. Expositionem istam Hildebrando cardinali, qui postea Gregorius VII fuit, deberi credidit vir doctissimus P. Allixius, qui ex ea descriptum de Eucharistia fragmentum edidit in Præfat. ad Joannem Parisiens. Verum longe a Gregorii VII genio ac sententia abludit istius libri auctor. Ille hæreticos et Ecclesiæ Romanæ adversarios ferro flammaque exscindendos clamavit, et exemplo præivit; clavium potestatem Petro a Christo datam super omne fas nefasque extulit; Ecclesiam super Petrum fundatam esse constanter docuit; et ordinem monasticum, cui impense favit, summo sibi studio addictum habuit. Iste e contra hæreticos morte nequaquam mulctandos esse contendit; de clavium potestate haud minus sobrie sensit quam Protestantium quivis, omnibusque ex æquo apostolis datam fuisse docet; Ecclesiam non super Fetrum, sed super ipsum solummodo Christum ædificatam esse asserit et monachorum ordinem Pharisæis semel atque iterum comparans, eorum tonsuram, vestes religiosas et vigilias vellicat (lib. VI, homil. 42 et 50; lib. VI, homil. 69). His adde, Gregorium VII preces lingua populo ignota factas maxime comprobasse. Noster autem Hildebrandus ejusmodi orationem non obscure improbat, ad illud Matth. XXIII: Excolantes culicem, camelum autem glutientes: Væ nobis, ad quos vitia Pharisæorum pervenerunt ! Quia in tonsura, et veste religionis, et oratione labiorum, et jejuniis et vigiliis quibusdam nos quasi bonos ostendimus. Et cum talia facimus, quid aliud quam vilia olera decimamus; et relinquimus dilectionem Dei et proximi, justitiam, et fidem, et simplicitatem, et humanitatem, puram in Spiritu sancto orationem, et alia virtutum germina? Demum, quod rem extra omne dubium ponit, noster Bernardum citavit, Gregorio VII inferiorem. Ecclesiasticorum enim vitia insectatus, ista subinfert : Lege librum domini Bernardi Clarævallensis abbatis De consideratione, valde bonum, quem scripsit Eugenio papæ, ibi plenius invenies descriptos errores malorum prælatorum. Hildebrandus itaque junior quidam hujus expositionis auctor fuit. Istum circa sæculi duodecimi medium collocavimus, tum quod certior calculus desit; tum quod et codicis ms. ætas, et loquendi de Bernardo modus, illi ætati optime conveniant. » Hæc V. C. Henricus Warthonus. APPENDIX SECUNDA. WIBERTUS ANTIPAPA (CLEMENS III). NOTITIA HISTORICA. (CIACCONI, De Vitis pontificum Romanorum, pag. 340.) Clemens tertius, Parmensis, Guibertus de Corri- A ad S. Petrum x Kal. Aprilis Dominica Palmarum gia antea vocatus, archiepiscopus Ravennas ab Alexandro II factus, olim imperatoris Henrici IV cancellarius, et, eo auctore, in schismate Romanus antipapa creatus, contra Gregorium VII et ejus successores Victorem III, Urbanum II, et Paschalem II, eo imp., sedit annos 21, menses et dies aliquot. Creatus Brixini in Noricis a triginta episcopis schismaticis, auctore Henrico IV imp., vII Kal. Julii, feria 11, indictione III; coronatus Romæ anno 1084. Cardinales fecit viginti novem, episcopos quatuor, presbyteros decem, et diaconos quatuor. Obiit Romæ in arce S. Angeli post Kal. Septembr. anno 1101; sepultus Ravennæ in cathedrali ecclesia, et non longe post corpus ejus, exhumatum jussu Paschalis II, combustum est. Schisma in Romana Ecclesia pessimum vicesi→ mum tertium. NOTITIA DIPLOMATICA. In Wiberti bullis has sententias reperimus B VERBO DOMINI COELI FIRMATI SUNT, Confirma hoc, DOMINI EST TERRA ET PLENITUDO EJUS; -CON- DEUS, etc. (8). FIRMA HỌC, Deus, quod operATUS BS IN NOBIS (7); et: B vestram ecclesiam nunquam carituram clericis qui ad hos honores sint utiles. Si vero archipresbyter et archidiaconus uno tempore mortui fuerint, liceat præposito frui officio illorum de investituris donec archipresbyter vel archidiaconus ordinatus fuerit. Si enim ab aliquo aliquid inventionis scriptum repertum fuerit ad destruendam rectitudinem ordinum, aut hæreditatem vestram, vel ea quæ supra diximus, præcipimus ut omni modo destruatur, et nunquam compareat, si vero (quod absit!) aliquis contra hoc nostræ auctoritatis scriptum agere tentaverit, vel vos in his quæ supra diximus offenderit, et infra annum non emendaverit, illius irritus fiat conatus, et illum vivum terra deglutiat, sicut Dathan et Abiron in seditione Core; lepra Naaman Syri super eum veniat, et maledictio quæ fuit data in monte Nebal, et anathema maranatha, et omnes illæ plagæ et maledictiones quibus Deus Pharaonem et Ægyptum percussit, quæ sunt scriptæ in quinque libris Moysi; et Judæ traditori sociatus cum Anania et Saphira poenam luat æternam, et nostro, seu nostrorum successorum subjaceat judicio: hæc omnia juxta privilegium sanctissimi Leonis Noni papæ ita firmari ac corroborari decrevimus. Convenit apostolico moderamini pia religione pollentibus benivola compassione incurrere, et petentium desideriis congruum impertire suffragium. Quapropter ex parte omnipotentis Dei Patris, et Filii, et Spiritus sancti, et beatæ Mariæ semper vir- C ginis, BB. apostolorum Petri et Pauli, cæterorumque sanctorum quorum nomina in libro vitæ ascripta sunt, necnon ex auctoritate sanctorum canonum omnibus patriarchis, archiepiscopis, episcopis, ducibus, marchionibus, comitibus, seu cunctis magnis parvisque personis, præcipimus ut vestras personas, seu prædia ac beneficia, omnemque vestram justam possessionem et investituram beneficiorum prædictæ canonicæ quam usque nunc tenuistis, nulli liceat lædere, disvestire, inquietare, abstrahere. Similiter præcipimus ut nullus vestrum aliquo ingenio ab episcopo vestro beneficia, quæ soliti estis investire, requirat, vel investituram ex illius manibus accipiat. Similiter præcipimus Actum Ravennæ, anno Dominicæ Incarnationis 1084, indict. VII. Datum per manum Roberti card. presb., anno III Ordinat. D. Clementis III PP., vi Non. Mart. feliciter. II. de omnibus rebus vestræ canonica, tam de cur- D Litter Clementis III antipapa ad omnes fideles tis, quam de castellis, seu villis, xenodochiis, factitiis, incensitis, libellariis, decimis, servis et ancillis, terris, vineis, pratis, salictis, montibus, planitiis, tam infra civitatem quam extra civitatem, quæ a fidelibus vobis sunt collata vel fuerint, ut nulla magna parvaque persona se intromittat; sed liceat vobis quieto eas tenere ordine, sicut per mercedem meorum antecessorum pontificum, seu imperatorum et regum hactenus tenuistis, eo videlicet ordine qui in vestrarum chartularum paginibus continetur : et de nulla alia ecclesia super vos archipresbyter vel archidiaconus præferatur. Quod ob hoc dico quia spero ordinem sessionis inter episcopos concilio assidentes statuit. (Anno 1085.) [MURATORI, Rer. Ital. Script. I, II, 583.] CLEMENS episcopus, servus servorum Dei, omnibus sanctæ Ecclesiæ filiis perpetuam in Christo salutem. Quod propulsis de apostolica sede iis qui in ovile sanctissimo apostolorum principi Petro a Christo Domino commendatum non ingressi fuere per ostium, sed aliunde subrepere, utpote fures et latrones, prospicientes suis commodis potius quam gregis utilitati, non est nostris meritis ascribendum, sed divinæ benignitati, qui elegit ea quæ non sunt B præsentibus quam futuris intimari, ut tanto firmius valeant credi, quanto constat de nostro ore audiri. Verum ne posthac iterum vel archiepiscopo Mediolanensi, vel patriarchæ Aquilegiensi de sessione dextri lateris nostri liceat exerere quamlibet con troversiam, interdicimus nostra apostolica auctoritate hoc eis de cætero licere. Quod si forte fuerit perruptum per temerationem interdictum nostrum, non modo sancti Petri nostræque sedis indignationem, verum nostræ quoque excommunicationis et anathematis laqueos incurrat. Sedem enim Ravennatis archiepiscopi jubemus semper esse a dextris nostris nostrorumque successorum secundum antiquæ constitutionis auctoritatem, nisi forte imperator adfuerit; et tunc etiam ipsum sinistram nostram tenere per hanc nostræ auctoritatis firmitatem huie nostræ narrationi subjectam per manum Joannis scriniarii et notarii sacri nostri palatii. Bene valete. Ego Ubaldus Ravennas tabellio, et notarius sanctæ Ravennatis Ecclesiæ, ut in authentico vidi et legi, ita scripsi. Ego Artufinus, et Bartolinus, et Canulius de Artusinis vidimus authenticum privilegium bullarum cum bulla domini Clementis papæ. Et ego Paulus Scordili de Candia doctor decretorum, præpositus et canonicus cardinalis sanctæ Ravennatis Ecclesiæ, illud privilegium in authentico vidi, et legi bullatum bulla plumbea apostolica sed non more aliarum apostolicarum bullarum anno Domini N. J. C. 1413, indictione vi, die primo Maii, Amen. tanquam sint, ut ea quæ sunt evacuentur. De mul- A placuit nostris litteris apostolicis adnotari, et tam tis autem quæ in ipso nostri pontificatus primordio acta sunt in (synodo, quam pro communi utilitate maturavimus, eam circa Nonas Januarii celebrantes, unum, propitiante Domino, nobis concessum est, illud determinare, quod, multoties ventilatum a retro pontificibus prædecessoribus nostris, aut vix aut nullo fine sopitum est: istud videlicet in synodo sedenti jurgium quod emerserat inter Ravennatem et Mediolanensem archiepiscopos, unde etiam in ipsa nostra synodo Aquilegiensis patriarcha mussitabat; quisque enim juxta nos dextri lateris locum vindicabat, et cui jure deberetur, nobis incertum erat. Contigit autem primo die synodi non interesse Mediolanensem archiepiscopum a primordio, sed jam die inclinata cum patriarcha a dextris nostris sederet, interposita tamen sella charissimi filii nostri imperatoris Henrici, qui jam advenire putabatur, quia eo loci erat elatus, quasi Ravennatis Ecclesiæ a sinistris nostris assideret. Quo Mediol anense archiepiscopo in medium veniente, dextrumque locum petente, hunc acclamatum est ab electo Ravennate sibi deberi. Illine simili modo a patriarcha Aquilegiense; et ita unius rei altercatio inter tres exorta est. Placuit autem universæ synodo trium partium dissensionem coram deferri. Statimque prolatus est quidam catalogus nominum eorum archiepiscoporum, et ipsorum qui interfuerunt synodo Symmachi papæ, ubi præscriptus erat Mediolanensis archiepiscopus. Quo contra ostensum est privilegium Ravennatis Ecclesiæ, continens qua habet illa in scriptis nominum, non aliquo jure, non aliqua rectitudine, sed potius causa humilitatis evenerit quod scilicet archiepiscopus Ravennas permiserit præscribi sibi illo termino casu archiepiscopum Mediolanensem, et ne pro.. . quivis esset imposterum gigneretur, placuisse papæ Joanni, successori illius Symmachi, ipsum privilegium fieri. Hoc autem proposito, ut quis eorum videretur esse major, quamvis vero dextra papæ Romani semper jure deberetur archiepiscopo Ravennati, addendum tamen ei soli imperatori, si præsens adesset, ut sic ad sinistram eum transmigrare debere. Quibus duorum altercatorum ostensis, tertii vero altercatorum, id est patriarchæ, ostensum est privilegium a Joanne nono decimo papa factum similiter de sessione ad dexteram partem. His auditis universa synodus interrogata est a nobis: primo autem omnium Romani episcopi clerusque Romanus, quibus et auctoritas est major, et ipsa res erat notior; deinde cæteri omnes. Cumque ex ordine Joannes episcopus Portuensis, et Petrus diaconus nostræ apostolicæ sedis cancellarius, privilegium Ravennatis Ecclesiæ vice sua universæ partes laudarent, Poppo quoque Brisegensis episcopus hoc idem fecit, ejusque vocem tota synodus consecuta est. Quo igitur in unum placitum vox omnium convenerat, noster quoque assensus pari ratione accommodatus est. Ut vero quod actum est omnibus innotescat, D III. Ravennatis ecclesiæ privilegia a Wiberto antipapa, qui (Anno 1086.) [MANSI, Concil. XX, 615.] CLEMENS episcopus servus servorum Dei, sanctæ Ravennati Ecclesiæ, omnibusque futuris in illa archiepiscopis per eam in perpetuum. Cum ad nos Ecclesiarum cura respiciat, et de singulis cogitare conveniat, et ex debito suscepti regiminis omnibus nos providere oporteat : specialiter tamen et maxime Ravennati prospicere debemus Ecclesiæ, cui præsumus, Deo propitio, ut sponsæ et filiæ. Hujus igitur miserias nimis ægre ferentes, et, quantum in nobis est, amputare volentes, hoc remedii genere, hoc concilii antidoto tandem subvenire curavimus, ut, consideratis privilegiis decessorum nostrorum Romanorum pontificum et præceptis imperatorum quæ in archivo nostræ Ravennatis Ecclesiæ continentur, quæcunque in illis leguntur privilegii astipulatione firmentur, ut, sublatis de cætero seminariis litium, nec Romana Ecclesia Ravennati Ecclesiæ, mater filiæ suæ, injuriam faciat, nec matri filia contradicat, sed dignitatem suam utraque possideat. Et deinde quid melius, quid Deo |