տիկոսական գիրք մը, այլ զրքի մը Հատակոտորը կը կարդայ 1 :

2. Ընթերցումն ըլլայ, ինչպէս կանոնիս մէջ յայտնապէս կը դրուի, “գիտութեամբ, ուստի կատարեալ գիտութ եամբ եւ կամօք: Այսինքն՝ ընթ երցողը պիտի գիտնայ, որ գիրքը՝ 1. վերն ըսուած մտօք ու րացողէ կամ՝ Հերետիկոսէ մը գրուած է. 2. Հերետիկոսութիւնը կը պաշտպանէ, եւ 3. Ընթեռնուլը բանադրանօք արգելուած է: Այս երեքն իմանալու է ոչ միայն ընթ երցողաց, Հապա նաեւ՝ պաչողներու, տպող~ ներու եւ պաշտպանողներու համար ալ : Անոր Համար բանադրանքէս կ'ազատէ ոչ միայն պարզապէս ծանր տգիտութ իւնն, այլ նաեւ թանձրն վեՀերոտր3 . վասն զի նաեւ այսպիսի տգիտութեամբ ալ իրական գիտութիւն չկայ։ Թէ արդեօք կամակար (ախորժեալ) տգիտութիւնն ալ կ'ազատէ, մեծ- խնդիր է: Որովֆետեւ իրաւանց մէջ կամակար տգիտութ իւնը միշտ իրական գիտութեան հաւասար կը համարուի, անոր Համար ընդՀանուր կարծիքը խնդիրը կը ժխտէ։ Ընդ Հակառակն այլք նաեւ հակառակ կարծիքը հաւանական կը Համարին . որովհետեւ տգիտութեան այս տեսակը տակաւին միշտ իրական ֆո-եամբ ըեկանալը կ'արտաքսէ: Անոր Համար ի դործնականին կրնայ խոստովանահայրն այս մեղմագոյն կարծեաց Հետեւիլ, մանաւանդ երբ կամակար տգիտութիւնը *Է{ ծ-ընաարկան մը Հետ միացեալ չըլլայ 5 :

3. Այսպիսի գիրք մ՚ընթ եռնուլն, ինչպէս նա եւ պաչելն, եւ այլն, ըլլայ՝ “ռանց իշխանութ եան Առաքելական Աթոռոյ ,, : Սահմանադրութեամբս ար– գելեալ այսպիսի գրքերն ընթեռնուլ, պահել, եւ այլն կարենայու Համար՝ նոյն - իսկ Առաքելական

1 կուրի, Բ. 982, 3:

2 կուրի- Պալլէրինի, Ա----**--* Բարոյական, Ms 151. Բ. Թ. 972. Բ. Ծան. Ա:

3 Ս• Լիգ. Է. 4:

* ոնաչ. Գ. վիճ. Բ. Խ. 2. Մ. Կ. Թ. 9: Քրուա, Է. 34. 345: Սանք. Յայտ. Բ.10. 38: Ռիդի, Էջ 30, Թ. 40:

5 Տես՝ Յաւելուած Բ. Բ:

Աթոռէն իշխանութիւն տրուած պիտի ըլլայ, կամ՝ անոնցմէ՝ որոնք յԱռաքելական Աթոռոյ նոյն գրքերը կարդալու իշխանութիւն տալու իրաւունք ընդունած են։ Բանադրանաց - տակ չիյնար առանց իշխանութ եան ընթ երցող մը միայն սա դէպքին մէջ, երբ գիտնական մ այսպիսի գիրք մը կարդայ առանձնական հերետիկոս մը Հաւանեցընելու կամ դարձընելու Համար, եւ Հրաման առնլու Համար Ժամանակն երկար րել կարելի չըլլայ 2 ։ — իսկ

Բ. Նոյն գրոց կողմանե, կը պաֆանջուի որ

»

312

1. Ընթ երցման առարկան ըլլայ “ գիրք - Գիր+ ըսելով կիմացուին ամէն հրատարակութիւնք այնչափ ալով, որ սովորական խօսակցութեան ջ *Էr+ գաղափարին մէջ կ'ենթադրուին: Նաեւ մեծ թղթա կազմներն ընդ դիրս կը հաշուին. ինչու որ ասոնք յատկապէս գիրս կրնան անուանուիլ Ըստ կարծեաց Հնար գոյն Հեղինակաց 10 թղթի ծաւալ մը կը բաւէր ըստ մտաց օրինաց 3 ֆիրս գաղափարին: Իսկ եթէ օրէնսդիրը նաեւ ուրիշ Հրատարակութեանց վրայ ալ կ'ուզէ րածել արգելքը, պետք է զայն առանձինն յիշել, ըստ սկզբանս՝ “ինչ, որ է չայնած, համարել- է է է պալ 4,,: Ուստի միայն յատկապէս գիրքն այս կանոնիս տակ կ'իյնայ : Իսկ թէ գիրքը տպուած թէ ձեռագիր է, ամենեւին տարբերութիւն մը չըներ: Հատորի մը մէջ ամփոփուած ձեռագիր կամ տպուած թղթերու քանակութիւն մը՝ ոչ միայն մարդկային սովորական խօ սակցութեան մէջ + կը կոչուի, այլ նաեւ եկեղեցական լեզուի մէջ. այսպէս, Մաշտոցին մէջ կ'ըսուի՝ Գիրք մկրտելոց, դրոշմելոց, եւայլն: Եւ միթէ տպադրութ եան դիւտէն յառաջ ամենեւին գիրք չկար։ Եւ իրօք ալ, ի՞նչ տարբերութիւն կայ արդեօք տպեալ եւ ձեռադիր գրքի մը մէջ, եթէ այս գրոց արգելման վախճանը դիտենք: Միթէ ձեռագիր գիրք մը, որովՀետեւ այսօրւան օրս ցանցառ կ'երեւայ, այնու նուազ

1 կուրի-Պալլ: անդ, Ն- • ՔնապԷրին, կ'ըսէ: 2 Ս• Լիգ. Ած - Հատուած ԺԹ. ԳԼ: Բ. Թ. 57: 3 Հմմ. Սուար. 24. 7. 3: Ս. լիգ• Ա• Յաւ. Գ. Գլ. 5. $ 7 Quod non expressit, noluisse censendum est.

վնասակար է քան զտպեալն, եթէ հերետիկոսէ մը գրուած ըլլայ եւ հերետիկոսութ իւն պաշտպանէ: Ուստի անըմբռնելի է, թէ ինչպէս քանի մաս տուածաբանք կըս բառով կ'ուզեն միայն տպեալն իմանալ 1 :

Իսկ փսքրադիր հերետիկոսական գրուածները, Ճառերն ընթեռնուլը բանադրանօք արգելեալ չէ. վասն զի սովորաբար զասոնք գիրս չենք կոչեր։ Անոր համար ազատ է ի բանադրանաց՝ կարդալ, պաՀել եւ տպել սակաւաթերթ թ ղթակազմ տետրներ, Համառօտագրութիւններ, օրագիրներ, լըագիրներ, պարբե. րական թերթեր, եւ այլն. թէեւ այսպիսեաց ընթեր ցումն Հաւատոյ եւ բարոյից յաճախ առաւել վնասակար կրնայ ը լլալ, եւ ինչպէս փորձը կը ցուցընէ եւ արդեամբք - իսկ է, քան հերետիկոսութիւն պաշտպանող չար գիրք մը : Անոր համար ամենեւին առանց երկբայութեան է թէ այսպիսի գրուածներ կարդալն ու պահելը, խոտորելու վտանգին պատճառաւ, իբրեւ Հակառակ բնական օրինաց՝ միշտ ծանր մեղք է: Եւ քանի՛ քանի խոստովանահարք յայսմ` մասին զանցար ռութեան մեղաց պարտապան կ'ըլլան, իրենց խոստո վանորդիքն ազատամիտ լրագիրներ, բարոյից վնասակար գրքեր կարդալէն ետ կենալու չստիպելով, եւ եթէ յանձն չառնուն այդ պաՀանջուն, արձակումն իրենց չզլանալով։ Այն լրագիրներն՝ որ կրօնի վըայ կը խօսին, եւ հերետիկոսներէն հերետիկոսութիւնը պաշտպանելու Համար գրուած են, եթ է քովէքով բերուին եւ կազմուին, սովորական անուամբ *r+ կը կոչուին. եւ անոր Համար այսպիսի ջեր» ընթերցումն այս կանոնիս բանադրանացը տակ կ'իյնայ։

Եթէ գրքի մ՚ընթ երցումը բանադրանօք արգե լուած է, նոյնին ամէն մէկ մասն ընթ եռնուլն ալ արգելուած է . նաեւ այն մասունքն՝ որոնք վնասակար վարդապետութիւն միրօք չեն բովանդակեր. վասն

1 Տելեք Ա. էջ 356. Թ. 568: Ս. Լիգ. Է. Թ. 293: Քլէր. էջ 38, Թ. 81:

2

Բատ. Թ. 134: Ռեդի, Էջ 28, Ծան. 28, եւ այլն:

զի դիրքն յամենայն մասունս իւր բարսյական ամբողջ մը կը կազմէ: Սակայն գրքի մ՚այն մասն, կամ՝ բազմահատոր գործքի մայն ֆատորն, որ բանադրանաց պատճառ եղաւ, եթէ ի բաց Հեռացուի, այն ատեն մնացած մասն ընթեռնուլն օրինաւոր է. որովհետեւ այսպիսի գիրք մ'այնուՀետեւ չըլլար նոյն դիրքը, որ իբրեւ վնասակար՝ բանադրանաց տակ դրուեցաւ 1:

แ

2. Գրոց Հեղինակն ըլլայ “ ուրացող կամ հերետիկոս, եւս առաւել հերետիկոսապետ: Թէ որոնք են ուրացողք եւ Հերետիկոսք վերը * տեսանք: Ուստի այս պիսեաց Հերետիկոսութիւն պաշտպանող գրքերն ըն~ թեռնուլն ընդ բանադրանօք կ'արգելուի: Նկատմամբ Ժամանակի հեղինակին գրոց, երկրորդական բան մըն է թէ ուրացողը կամ Հերետիկոսը հնագոյն դարուց կը վերաբերի թ է նորագոյն: Սակայն ի բաց առնուած են ըստ ընդհանուր կարծեաց՝ Տերտուղիանոս եւ Որիգենէս, որոնց գրքերն կամ սովորութեան օրինօք, կամ՝ որովՀետեւ անոնց ընթերցմանէն ալ ամենեւին վտանգ մը չկայ, օրինաւոր է ընթեռնուլ: Իսկ նկատմամբ գրքին ֆրա-ելա- -ամանակին, կը պահանջուի որ այն ատեն դրուած- եւ Հրատարակուած ըլլայ, երբ` հեղինակն արդեն իբրեւ ուրացող կամ Հերետիկոս ճանչցուած էր: Ուստի ուրացութենէ կամ՝ Հերետիկոսութ ենէ չաջ գրուած գիրքն՝ ուրացողի կամ հերետիկոսի մը գործք չէ։ Անանուն մատեանք՝ որ ի պաշտօնէ Հերետիկոսութ իւն կը պաշտպանեն, Հերետիկոսի գրուած կը համարուին * :

Հոս խնդիր կը յուզուի, թէ արդեօք այն գրքին ընթ երցումն ալ բանադրանօք արգելեալ է, որ Հերետիկոսէ մը գրուած չէ, այլ անոր “ հuaատցող, ընդունող, օգնող ես պաշտպանող, անձէ մը: Բաղումք, ի մէջ այլոց նաեւ Աւանցինի 5 խնդիրը կը

1 Սուար. Թ. 9 : Սանք. Թ. 30.35: Որդի, էջ 26, Թ. 36: Ս· Լիգ. Է. 283:

2 Ա. կանոն, 1 եւ 2:

* Ձոլի. 43, Թ. 73: Ս• Լ. Է. 282: Սքաւինի, Բ. 830:
* Ս• ԼիԳ. Աr ~+. Հատ. ԺԹ. Գլ. Բ. Թ. 56:
5 Ծան. կ:

ժխտեն. վասն զի, կրսեն, բուն հերետիկոսաց խումբն իրենց Հաւատացողներէն, ընդունողներէն, եւ այլն, Ա. կանոնին մէջ յայտնապէս կը զանազանուի, այն պէս որ անձուկ մտօք առեալ՝ միայն այն առջի խմբին վերաբերողներն “ հերետիկոսք, կրնան անուանուիլ, եւ ոչ՝ որոնք որ զանոնք կ'ընդունին, կը պաշտպանեն, եւ այլն, ցորչափ որ Հերետիկոսութ իւն մը չեն յայտներ, եւ այնու իրենք զիրենք իբրեւ հերետիկոս չեն ըն– Նայեցըներ. եւ ընդՀանրապէս դժպհի նիւթի մը մէջ Հետեւելու ենք սկզբանս՝ “ Դժպհին ասվել է,,: Բնականապէս, կ'ըսեն, իրն այլազգ կ'ըլլար, եթէ ուրիշ կողմանէ Հաստատուն ը լլայ, թէ այսպիսիք իրական Հերետիկոս են, կամ՝ եթ է Հերետիկոսական մոլորու թիւնը պաշտպանելն իրենց գրքերուն մէջ այնպիսի ըլլայ, որ այս գրքերն իրենց հեղինակը նովին գործով իբրեւ ուրացեալ կամ՝ Հերետիկոս ցուցընեն2: Ասոր Հակառակը կը պաշտպանէ Փր. Հայնէր. “Եւ որովՀետեւ, կըսէ, ընդդիմակաց կարծիքն Հաւանական է, կրնայ նաեւ անոր ետեւէն երթ ըցուիլ,,:

3. Գիրքն “հերետիկոսութ են պաշտպան,, ըլ լայ։ Ուստի ոչ թէ ուրացողի կամ՝ հերետիկոսի մամն գրքերն այս կանոնիւս կ’արգելուին. ապա այնպիսի ներն՝ որոնց մէջ հերետիկոսութիւնը կը պաշտպանուի: Գիրքն ոչ միայն Հերետիկոսութ իւն մը պիտի բովան– դակէ, այլ զայն պիտի պաշտպանէ. այսինքն՝ Հեղինա– կը պիտի ջանայ դիտմամբ եւ իբր ըստ կարի հերետի կոսութիւնը հաստատել, եւ այնու կաթողիկէ վար դապետութեան դէմ դնել, այնպէս որ այդ պաշտպան նելն եւ անկէ յառաջ եկած կաթողիկէ վարդապետութեան ընդդիմադրութիւնը գրքին նկարագիրը պիտի կազմեն: Անոր Համար չի կրնար ըսուիլ գրքի մը նկատ~ մամբ թէ հերետիկոսութիւն կը պաշտպանէ, երբ մոլորութ իւն մը պարզապէս յառաջ կը բերէ, եւ միայն Համառօտիւ եւ ի հարեւանցի իմն • նոյնը ցուցընելու 1 Odiosa sunt restringenda.

4

• Առանց. էջ 62, Թ. 131, եւ այլն:

Էջ 67:

* կուրի-Պալլ. Բ. 972: ֆորմիզ• եւ այլն: