Forma eadem ac latini archetypi. Typorum eadem varietas. Quaterniones viginti duo (a—y). Paginae 352 ex quibus 347 numeratae, tres in albis; duae reliquae, textum proxime sequentes exhibent carmina duo quae hoc loco lectori offerre non piget. Primum sic decurrit: Dizain. Plus l'ignorant s'efforce comparoir Pour depraver la doctrine celeste. Qu'ilz sachent donc que par tout sont tenuz Asnes masquez, et Antechristz au reste. En Dieu Bien assis. Alterum paulo longius et ad formam sonnetorum italicorum, quae dicuntur, aliquatenus accedens, haec decantat: G. G. Au Lecteur S. Comme de loing une putain fardée Ainsi pourra l'homme plein d'ignorance, Tant seulement pour leur belle apparence. Mais si quelcun de saine intelligence Vient esplucher les editz malheureux, Souz un beau tiltre un horrible blaspheme, Versio gallica ipsius tractatus legitur in collectione Bezana pag. 880-1009 et apud Stoerium pag. 1011-1150. Caeterum ab archetypo plurifariam differt. Post Epistolam ad Lectorem in latino exemplari proxime venit Admonitio Legatorum sedis apostolicae in prima sessione praelecta; sequitur Praefatio Calvini in suum Antidotum: in gallico vero haec posterior praefatio illam Admonitionem praecedit. Tum Canones de Iustificatione, qui ad Decretum sextae sessionis pertinent, in latino ipsi decreto statim subiiciuntur et Antidotum in utramque documenti partem iunctim extremo loco venit: in gallico decretum cum suo antidoto primum seorsim ponitur, quo absoluto demum leguntur Canones, et quidem singuli addita censura. Hic disputationis ordo in caeteris partibus gallici libri non observatur. Iam et versio ipsa ab archetypo multis in locis discedit, liberiore scilicet stilo decurrens, simul et acriore, quasi per maiorem sermonis vernaculi licentiam: ita quidem ut non modo verborum et epithetorum lusibus translator, quisquis ille fuerit, in Patres Tridentinos, quos Calvinus ipse iocose Neptunios appellare solet, invehatur, sed et interspersis passim historiolis eorum aures et famam perstringat. Ex his talibus facile aliquis collegerit ipsum Calvinum condendae huic versioni, aliqua saltem ex parte, manum admovisse, et nostrum esse officium duximus varietatem utriusque textus diligentius in margine notare. Postremo lectorem monitum velimus, iam ante Calvinum contra Concilii Tridentini acta scripsisse Melanchthonem virum summum. Cuius scripti exemplar archetypum habuimus ex bibliotheca Ienensi. Titulus est: Acta Concilii Tridentini anno MDXLVI celebrati una cum annotationibus piis et lectu dignissimis. Item ratio cur qui confessionem Augustanam profitentur non esse assentiendum iniquis concilii Tridentini sententiis iudicarunt, per Philippum Melanchthonem. MDXLVI. Quaterniones libelli sunt undeviginti. De quo fortasse non erat ut hoc loco verba faceremus nisi eum cum nostro calviniano perperam a nonnullis confundi vidissemus, quem errorem in ipso ienensis exemplaris fronte a quodam sciolo assertum deprehendin.us. CAPUT XXIII. ADVERTISSEMENT CONTRE L'ASTROLOGIE IUDICIAIRE. 1549. Beza et Colladonus hunc libellum ad a. 1548 referunt. Quorum ille ad hunc annum haec habet: Astrologiae quam iudiciariam vocant, cui plusculum tribuere non pauci videbantur, falsitatem et vanitatem elegantissimo libello patefecit. Hic vero sic scribit: Davantage il escrivit contre l'astrologie iudiciaire pour monstrer que telle curiosité n'est nullement convenable aux Chrestiens: comme là il desduit la chose bien pertinemment, combien que ce soit sans prolixité ennuyeuse. Editionis vero hoc anno signatae vestigium nusquam terrarum deprehendimus, et citra dubium res ita expedienda erit ut scripti origo ad priorem annum referatur, typographi autem opera mensibus autumnalibus aut hyemalibus demum absoluta, more iam tunc bibliopolis usitato librum proximis nundinis vernalibus divendendum novi anni nota insignitum dicamus. De ipso tractatu nonnulla cognitu haud indigna refert autor translationis latinae Franciscus Vilierius Calvini amanuensis, cuius praefationem integram hoc loco describere liceat. Inscripta est Laurentio de Normandie, nobili Iureconsulto qui olim praefecti regii officio in urbe Calvini Novioduno functus fuerat, postea religionis causa patria relicta Genevam se contulerat, ubi constanti cum Calvino consuetudine usus post eius obitum testamenti exsequutoris vices gessit. Clarissimo et ornatissimo viro Laurentio Normandio, Franciscus Vilierius, S. D. Etsi quibus in rebus christianae religionis et reipublicae commodis servire possum, eae res quam sint tenues atque exiguae intelligo: tamen quod possum, quoniam animo pleno studii atque benevolentiae id facio, spero fore ut homines, nisi qui erunt peragrestes, meum hoc studium in meliorem partem accipiant. Scripserat hunc libellum Calvinus (confecerat, dicere potius debui: quod enim vere adfirmare possum, nunquam eius scribendi causa calamum in manus sumpsit, sed eum mihi, quoad per occupationes licuit, dictavit), confecerat igitur hunc libellum Calvinus, non magnum quidem illum sed certe aureolum, sermone gallico, nostrorum hominum utilitati seorsum inserviens: quorum animos inanissima illa et, ut vere appellatur, malefica fatidicorum curiositate titillari intelligebat. Quod enim optimi et nobilissimi medici faciunt, non contentus morbum ab iis depulisse, quae res etiam e morbo recreatis atque convalescentibus nociturae videantur, earum illos commonefacere instituit. Etenim sic se res habet, ut bene habentibus non minus utilis cautio atque provisio quam aegrotis curatio necessaria sit. Quum autem eam ipsam cautionem omnibus utilem, plerisque certe valde necessariam iudicarem, quibus esset incognita nostra lingua, quoniam per omnes fere gentes ea quam dixi curiositas quasi morbus quidam atque contagio pervasisset, visum est faciendum esse, ut aliis quoque nationibus exteris, a quibus et multas et magnas utilitates recipimus, vicissim aliquid e nostris opibus impertiremus. Hunc igitur libellum latinae linguae mandare institui, ut quoniam ea lingua quasi quidam est interpres omnium fere nationum et gentium, aliae quoque nationes ab ipsa, quasi ab interprete, quid hic libellus loqueretur intelligerent. Quae quum ita sint et hunc laborem non alio animo susceperim, nisi ut piis et Dei timentibus hominibus inservirem, etsi eum pertenuem et perexiguum esse sentio, me tamen confido non modo nullam, ut dixi, invidiam habiturum, sed etiam gratiam aliquam ab iis, qui non omnino ingrati futuri sunt, initurum. Tibi vero, clarissime et ornatissime Normandi, quoniam hoc nostrum officium voluptati fuisse animadverti, nactus occasionem, qua mei erga te singularis animi significationem aliquam ederem, volui equidem illud ipsum in tuo tam illustri et apud omnes bonos gratioso nomine apparere. Accipies igitur a me hoc munusculum, levidense illud quidem et crasso filo, ut dicitur, nec personae tuae magnopere conveniens. Verum ita accipies ut quum in eo mei erga te amoris ac potius observantiae monimentum exstare voluerim, propensam huius mei animi voluntatem complectare, rei nullam aut certe non exactam ineas aestimationem. Vale. 8. Cal. Mart. Exemplar gallicum authenticum semel seorsim typis descriptum prodiit hoc sub titulo: ADVERTISSE- | MENT CONTRE L'ASTRO- | LOGIE, QU'ON APPELLE | Iudiciaire: et autres curio- | sitez qui regnent au- | iourd'huy au monde. | Par M. Iean Caluin. | (Emblême de l'épée flamboyante sans épigraphe) | A GENEVE PAR | Iean Girard. | 1549. Editionem hanc rarissimis adnumerandam habuimus ex bibliotheca Guelferbytana. Forma quaternaria minor, plagulae quatuor foliorum septem (A-G), paginae numeratae 55, ultima vacua. Textum hunc habet Corpus Bezanum pag. 1118-1137; Stoerianum pag. 1275-1298. Etiam in editione parisiensi P. Lacroix legitur pag. 107-134. Versio latina itidem semel seorsim excusa habetur. Cuius exemplar ipsi possidemus. ADMONITIO IOANNIS CALVINI ADVERSUS A- STROLOGIAM, QUAM IUDICIARIAM VOCANT: | ALIASQUE PRAETEREA | CURIOSITATES NON- | NULLAS, QUAE HODIE | PER UNIVERSUM FERE ORBEM GRASSANTUR. | E Gallico sermone in Latinum GENEVAE, Per Ioannem Girardum, | M. D. XLIX. Forma eadem ac supra. Plagulae novem (AI). Paginae numeratae sexaginta novem. Septuagesimam obtinent errata pauciora; sequentem subscriptio: EXCVDEBAT IOANNES GERARDVS, conversa. GENEVAE ANNO A CHRISTO NATO M. D. XLIX. CALEND. MART.; ultimam denique emblema palmae cum puero suo sed sine adagio. Legitur haec versio apud Gallasium p. 801-821; apud Bezam primum pag. 800-815, tum 1597 pag. 672-686; apud Stoerium pag. 580-591, denique in ed. Amst. pag. 500-509. De tractatu ipso eiusque consilio et ratione te, benevole lector, non morabimur hoc loco, neque est quod te moneamus Astrologiae nomine illo saeculo duo diversa scientiae genera venisse: alterum superstitione plenum et ex vana hominum credulitate natum, contra quod Nostrum argumentis plerumque satis firmis, pro ingenio lectorum quibus illa destinabat, usum esse dixeris; alterum, cui nos hodie astronomiae nomen et honorem reservamus, quod ipse enixe commendat utpote Dei laudibus inserviens apud doctos et prudentes, cuius tamen, vel pro aetatis illius modulo, satis mediocri copia instructus fuisse videtur, quamvis de rebus huc pertinentibus ita plerumque loquutum videamus ut doctrinae suae defectus, si qui fuerint, non adeo palam prodiderit. CAPUT XXIV. INTERIM ADULTERO-GERMANUM. 1549. Historiae constitutionis Interim, quam vocant, narrandae, post tot tantosque virorum doctorum labores, a Sleidano principe ad Rankium nostrum et Maurenbrecherum (Karl der Fünfte und die deutschen Protest. 1865), merita laude celebratos, facile hoc loco supersedemus. Paucis igitur tibi, benevole lector, in memoriam revocabimus Protestantium res post bellum smalcaldicum adeo labefactatas, imo desperatas fuisse, ut Caesar religionis dissidia tandem aliquando ex publica autoritate, quamvis usque sub specie liberae consensionis, compesci posse, simul suam ipsius potestatem in rebus gerundis, pace tali modo stabilita, auctum iri speraret. Itaque in comitiis Augustae Vindelicorum inde a Calendis Septembribus a. 1547 congregatis, quum spes redintegrandi concilii Tridentini nuper a pontifice prorogati vel nulla superesset, vel saltem longior mora intercessura videretur antequam denuo convenirent episcopi, medio fere mense Ianuario anni sequentis Imperii ordinibus exposuit, videri sibi necesse cumprimis ut interim ratio quaepiam inveniretur quae ad Germaniae pacem conferret: deligendos esse paucos quosdam bonos et doctos viros qui hoc negotium tractarent et omni deposito affectu de conciliandis animis unice cogitantes et doctrinae et caeremoniarum et emendationis ecclesiasticae capita conscriberent. Talem formulam pacificationis iam antea conscripserat Iulius Pflugius episcopus Numburgensis: quae deinde accitis duobus aliis theologis, altera ex parte Ioanne Agricola, vulgo Islebii nomine cognito, tum temporis Ioachimi II. electoris Brandeburgici praedicatore aulico, ex altera Michaele Heldingio, episcopo Sidonis in partibus et coadjutore Moguntino, diu multumque retractata et sub incudem revocata, tandem Caesari tradita est et ab eo recepta. Bucerum quoque elector ille Augustam accersiverat qui huic operi nominis sui autoritatem adderet minime spernendam; verum is, alioquin ad concordiam et pacem inter dissidentes theologos componendam omnium paratissimus, quum libelli tenorem perspexisset, approbare eum firmiter recusavit. Scilicet illa triumvirorum formula minime eo pacto conciliationem aliquam quaerebat ut concessionibus utrinque factis quasi in medio rerum docendi et agendi normam statueret, sed, ut uno verbo rem absolvamus, fere in omnibus doctrinae et disciplinae capitibus pontificiorum placita vindicabat et traditiones servabat, paucissimis exceptis in quibus, dum concilium generale aliter statuerit, pro tempore Protestantium postulatis acquiescebat. Quum enim multi passim ministri uxores haberent quas repudiare nollent, neque sine gravi turba mutari hoc posset, concessum est ut de his concilii decretum exspectaretur; idem placuit de usu calicis in coena Domini, ita tamen ut adderetur conditio ne quis eos reprehendere auderet qui ecclesiae catholicae consuetudinem sequi maluerint. Caetera nunc sigillatim attingere non attinet. Caesar talem formulam catholicis Imperii statibus secure proponere et commendare poterat; quid quod ex Protestantium numero aliquot eosque non minimae autoritatis principes in suam sententiam traxerat. Res ergo Idibus Maiis in solenni ordinum omnium coetu raptim et satis perfunctorie transacta est, assentiente catholicorum nomine electore Moguntino, tacentibus caeteris. Quorum pauciores demum comitiis dimissis in suis ditionibus constitutionem imperatoriam recipere recusarunt, maxime etiam liberae civitates plures et insignes. Sed Caesar consilio suo exsequendo unice intentus alios persuasione, alios minis, nonnullos armis subegit et per aliquot annos legem suam novam Germaniae imposuit. Theologorum plurimi tam sermonibus quam scriptis evangelicam suam et suorum fidem vindicare conati sunt; multi quoque, inter quos et Bucerus noster, solum vertere coacti, et exsilio voluntario conscientiae libertatem tueri. Ipsi quoque Helvetii non sine causa sibi timere coeperunt praesertim ex quo urbs et viciniae et religionis vinculo ipsis proxima Constantia, ob repudiatum Interim proscripta et obsessa tandem in domus austriacae ditionem redacta fuit, et ecclesiae et rei publicae libertatem simul amisit. In epistolis Calvini et amicorum mutuis multa legisse meminimus quae anxiam mentium et rerum conditionem, qualis erat mensibus illis aestivis, vivide depingunt, verum et firmum consilium ostendunt hominum periculo non cedere sed audentius obviam ire paratorum. Plures in Calvinum oculos converterunt, utpote optimum in tali discrimine veritatis evangelicae neqaσлioτýv. Qui iam die 10. Augusti ad Farellum haec scribit (Cod. Genev. 106, fol. 224 autogr.): Bullingerus me hortatus erat ut scriberem adversus adulterinam reformationem. Ante eram accinctus quam literae redderentur. Sed opus etiam e manibus abieceram. Petii consilium a Bucero. Si ille approbabit nonnihil tentabo. Mense Novembre vergente typographus editor oblato Senatui Calvini libro licentiam typis eum mandandi sollicitavit. Quam tamen non statim impetravit; senatus enim, cauturus ne quid contra principes Genevae ederetur, duos e gremio suo ad autorem misit qui eum de consilio libri sui audirent, de abusibus pontificiorum disserentem neutiquam impedituros. Haec ex archivis senatus eruta publici iuris fecit Vir doctissimus Amadeus Roget Genevensis, libello recens edito: L'église et l'état de Genève du vivant de Calvin 1867, pag. 46. Paucis post diebus, d. 12. Dec. 1548, Noster ad eundem Farellum sic scribit: De rebus nostris vix habeo quod scribam, quia mihi adeo sunt obscurae ut de exitu valde sim perplexus. Fracti sunt eorum animi qui se aliquos esse iactabant. . . . et paulo post: Libelli editio, quum pudorem multis incussissem, tandem permissa. Quin etiam exemplar ad me fuit allatum, ut fide mea iudicioque excuderetur caett. (Epp. Calvini ed. Genev. pag. 92, ed. Laus. pag. 180, ed. Han. pag. 202, ed. Amst. p. 56.) Iam de apparatu critico, qui nobis in edendo hoc libello ad manus fuit, nonnulla pro more adiiciemus. Editionem principem et authenticam agnovimus genevensem cui titulus est: INTERIM ADVLTERO | GERMANVM: | Cui adiecta est, | VERA CHRISTIANAE | PACIFICATIONIS, ET | ECCLESIAE REFOR- | mandae ratio. | Per Ioan. Caluinum. | (Emblema) | MARC. VIII. | Cauete a fermento Pharisaeorum, et fermento Herodis. | 1549. Forma octonaria minor. Quaterniones tredecim (a-n) paginae numeratae 203; duas sequentes obtinent allegata nonnulla biblica, duae penultimae vacuae sunt, ultima denique exhibet emblema typographi maiori forma expressum, quod titulus minori dederat, scilicet palmam cum puero et adagio utrinque adscripto: PRESSA VALENTIOR. In hac editione Interim ipsum, absque speciali titulo, legitur pag. 3-74, Calvini scriptum incipit pag. 75; hoc posterius typis paulo minoribus exaratum. Cuius editionis, |