» Ecclesiam Domini Salvatoris, Ecclesiam S. Ioannis ad Curtim, Eccle» siam S. Michaëlis, Ecclesiam S. Mariae de Arcu, Ecclesiam sanctorum » Apostolorum, Ecclesiam S. Jacobi in Castello. In Dioecesi Ecclesiae Theanen. Ecclesiam S. Mariae Ecclesiam sanctae Helenae et Ecclesiam »s. Nicolai, quae sunt in territorio Scarpati. In loco Baulani Ecclesiam s. Heliae et Ecclesiam s. Martini. In Fontana de Corregiis Ecclesiam »s. Mariae; in dioecesi Ecclesiae Suessanae Ecclesiam s. Luciae de loco Sorbelli. In dioecesi Ecclesiae Calinen; in Rocca Montis Draconis Ec»clesiam s. Rufini et Ecclesiam s. Pancratii. In dioecesi Ecclesiae Calven. » ecclesiam s. Andreae ad Cementa, Ecclesiam s. Germani ad palera, >> Ecclesiam s. Tammari de monte, Ecclesiam s. Pauli de Formello, Ec>> clesiam s. Petri de Borlerano, Ecclesiam s. Symmachi et Ecclesiam s. » Erasmi de Mostardino, Ecclesiam omnium Sanctorum de loco Sangui» narii ad Sclavos, Ecclesiam s. Michaëlis, Ecclesiam s. Petri, Ecclesiam »s. Mariae, Ecclesiam s. Nazarii, Ecclesiam s. Angeli de Jano, Ecclesiam ⚫s. Mariae. In loco Camillani Ecclesiam s. Angeli, ecclesiam s. Mariae » et ecclesiam s. Nicolai. In dioecesi Ecclesiae Cajacen. ecclesiam s. An» geli de Melanito et ecclesiam s. Petri a li Bagnatori. In dioecesi Ec⚫clesiae Casertan, ecclesiam s. Viti de Hercole, ecclesiam s. Nazarii in » Campo Puzan., ecclesiam s. Petri ad Goffoli, ecclesiam s. Secundini » et ecclesiam s. Felicis. In territorio Murrone ecclesiam s. Mariae, ec>> clesiam s. Felicis, ecclesiam s. Petri et ecclesiam s. Stephani. Juxta ipsam dioecesim ecclesiam s. Euphemiae, ecclesiam s. Joannis ad Ga» janum, ecclesiam s. Mariae ad Lupinum, ecclesiam s. Felicis, ecclesiam »s. Prisci. In loco Casapuli, ecclesiam s. Nicolai, ecclesiam s. Arpii, » ecclesiam s. Petri de Sarzano. In loco Marzanisi, ecclesiam s. Angeli » et ecclesiam s. Martini. In loco Campurcipi, ecclesiam s. Caesarii, ec» clesiam s. Procopii, ecclesiam s. Venerae. In loco Airolae, ecclesiam s. Julianae, ecclesiam s. Nicolai ad Ronulas. In territorio Castelli Mare, » ecclesiam s. Adjutoris, ecclesiam s. Marcelli, et ecclesiam s. Blasii, » ecclesiam s. Stephani et aliam ecclesiam s. Blasii, ecclesiam s. Joannis, » ecclesiam s. Nicolai, ecclesiam s. Severinae, ecclesiam s. Crucis. In » loco Cancelli, ecclesiam s. Angeli et ecclesiam omnium Sanctorum, » ecclesiam s. Joannis et ecclesiam s. Apollinaris de Pattrazzano, eccle» siam s. Georgii, ecclesiam s. Ioannis de Turre, ecclesiam s. Viti, eccle» siam s. Petri, ecclesiam s. Nicolai, ecclesiam s. Martini, ecclesiam s.

⚫ Castrensis, ecclesiam s. Martini de Rosella, ecclesiam s. Flaviani, ecclesiam s. Barbarae, ecclesiam s. Julianae, ecclesiam s. Andreae. In loco Arnonae, ecclesiam s. Mariae et ecclesiam s. Blasii et ecclesiam ⚫s. Paulini, ecclesiam s. Erasmi de Cazoli. In loco Grazzanisi, ecclesiam ⚫s. Joannis, ecclesiam s. Mariae et ecclesiam s. Maximilianae et eccle⚫ siam s. Nicolai.

Decrevimus ergo ut nulli omnino hominum liceat praefatam Ecclesiam temere perturbare, aut ejus possessiones auferre, vel ablatas re-linere, minuere, seu quibuslibet vexationibus fatigare, sed illibata ⚫ omnia et integra conserventur, eorum, pro quorum gubernatione et ⚫ substentatione concessa sunt usibus omnimodis profutura, salva Sedis Apostolicae auctoritate. Si qua igitur in futurum ecclesiastica saecularisve persona hanc nostrae constitutionis paginam sciens contra eam temere venire tentaverit, secundo, tertiove commonita, nisi praesumptionem suam digna satisfactione correxerit, potestatis, honorisque ■ sui dignitate careat, reamque se divino judicio existere de perpetrata iniquitate cognoscat et a sacratissimo Corpore et Sanguine Dei et • Domini Redemptoris nostri Jesu Christi aliena fiat, atque in extremo examine districtae ultioni subjaceat. Cunctis autem eidem loco sua jura servantibus sit pax Domini nostri Jesu Christi, quatenus et hic ⚫ fructum bonae actionis percipiant et apud districtum Judicem prae⚫ mia aeternae pacis inveniant. Amen.

Ego Alexander Catholicae Ecclesiae Episc.

Ego Joannes Presb. Card. tit. s. Anastasiae.

Ego Guglielmus Presb. Card. tit. s. Petri ad Vincula.

Ego Boso Presb. card. s. Pudentianae tit. Pastoris.

» Ego Petrus presb. card. tit. s. Laurentii in Damaso.

Ego Joannes presb. card. tit. s. Marci.

Ego Manfredus presb. card. tit. s. Caeciliae.

Ego Petrus presb. card. tit. s. Susannae.

Ego Petrus Presb. Card. tit. sancti Crisogoni.

Ego Odo Diaconus card. s. Nicolai in carcere Tulliano.

Vol. XX.

10

» Ego Cynthius diaconus card. s. Adriani.

Ego Ugo diac. card. s. Eustachii juxta templum Agrippae.

Ego Vitellius diac. card. Ss. Sergii et Bacchi.

» Ego Ugo diac. card. s. Angeli.

» Ego Laborans diac. card. s. Mariae in Porticu.

» Datum Anagniae per manum Gratiani S. R. E. subdiaconi et no■ tarii, Kalendis Martii, Indictione septima, Incarnationis Dominicae anno » millesimo centesimo septuagesimo tertio, Pontificatus vero Domini » Alexandri Papae III, anno quintodecimo.

Questa bolla è di molta importanza, perchè ci fa conoscere la giurisdizione, che aveva l' arcivescovato di Capua anche sopra parrocchie esistenti in altre diocesi, ed altresì ci fa vedere già posta in esecuzione la sentenza pontificia dell'anno 4471, recata di sopra, per la quale il monastero delle monache di santa Maria era stato sottoposto all' ordinaria giurisdizione diocesana esso viene qui espresso col nome di Abbatia s. Mariae Majoris, nè v' era in Capua alcun' altra abazia fuorchè questa.

All' arcivescovo Alfano ed a Pietro abate di Monte Cassino diresse il papa Alessandro III una lettera da Venezia nell'anno 1177, narrando loro tutto l'avvenuto per la sua riconciliazione coll' imperatore Federigo Barbarossa. Due anni dopo intervenne Alfano al concilio romano convocato da questo medesimo pontefice. Chiuse in pace i suoi giorni l'anno 1183. Uomo di molta autorità ed influenza nelle cose politiche del regno della Sicilia fu l'arcivescovo MATTEO; succeduto ad Alfano in quell'anno stesso. Egli era in grande estimazione presso l'imperatore Arrigo V e presso il sommo pontefice Innocenzo III; cosicchè dal primo ebbe affidati molti difficili incarichi, nei quali felicemente riuscì e pei quali se ne meritò la benevolenza; dal secondo n'ebbe similmente di gravissimi, tra cui la decisione di lunga e difficile controversia, che allora caldamente agitavasi tra gli arcivescovi di Rossano e di Montereale; ed a questo proposito esiste una lettera del summentovato pontefice, la quale alla sua volta darò. Tra le molte attestazioni della stima che facevano di quest' uomo l'imperatore ed il papa, basterà il rammentare, che dopo la morte dell'imperatrice Costanza, moglie di Arrigo, egli fu uno dei prelati, a cui venne affidata la reggenza della Sicilia, durante la minorità del re Federico. Perciò ebbe a dimorare in Palermo, ove anche mori

nell'anno 1203. Lo si trova perciò sottoscritto a molti diplomi imperiali, e prima e dopo la sua destinazione ad ajo di quel giovine principe.

Dopo la morte di lui il papa Innocenzo III diresse lettera al capitolo di Capua, acciocchè, sebbene dimorassero in Palermo il decano ed altri de canonici capuani, i quali avevano accompagnato e servito colà il loro arcivescovo, si determinassero alla elezione del nuovo arcivescovo, quand' anche quelli non fossero ritornati alla loro chiesa. La lettera è di tanta importanza, che la si vede inserita nel Corpo del diritto Canonico (corpus juris canonici); ed è perciò conveniente, che anch' io lo trascriva (1).

INNOCENTIVS PP. III.

CAPITVLO CAPVANO.

• Cum inter universas Metropoles, Capuana sit Apostolicae Sedis vicinior, ad provisionem ipsius specialius aspiramus, talem ipsi per» sonam praefigi cupientes, quae sicut alios Metropolitanos loci vicinitate, sic et devotionis affectu praecedat; per quam et ipsa Metropolis ⚫ tam in spiritualibus quam temporalibus optatum suscipiat incremen⚫ tum. Intelleximus autem per dilectos filios L. et P. Canonicos vestros ⚫ et literas, quas ad sedem Apostolicam detulerunt, quod ad decanum et ⚫ alios canonicos vestros Panormi manentes, cum ex eorum parte vobis ⚫ fuisset per literas intimatum, ut familiae Capuanae damna pensantes, sic tractaretis super electione substituendi pastoris, quod nullum deberetis in eorum absentia nominare, quendam socium vestrum cum literis. destinastis, duodecim dierum terminum assignantes: infra quem, post receptionem literarum vestrarum, iter arriperent redeundi : quamvis » Ecclesiastica consuetudo non exigat, ut ad electionem pastoris Cano» nici tam remoti vocentur, et illi praecipue, qui longe antequam metropolitani vestri obitum praesentialiter cognoverunt, quorum aliqui post ejus decessum ad Capuanam Ecclesiam sunt reversi. Quia vero mora longior in clectionibus est valde suspecta, imo saepe damnosa; discre⚫tioni vestrae per apostolica scripta mandamus atque praecipimus, • quatenus invocata Spiritus sancti gratia, personam idoneam per

D

(1) È la CXC; presso il Baluzio, pag. 459 del tom. I.

electionem canonicam concorditer assumatis ad regimen Ecclesiae Capuanae: consequenter ad nostram praesentiam nuntios idoneos transmissuri, per quos a nobis vice regia postuletis assensum et apostolicae » confirmationis gratiam requiratis; attentius provisuri, ut eo discre» tionis et caritatis studio procedatis, quod nec in electione vitium nec » in electo defectus valeat inveniri. Alioquin et factum electionis revo>> caremus in irritum et personas eligentium puniremus.

Da questo diploma trassero i canonisti argomento di meraviglia (1), perchè nell' elezione dell' arcivescovo di Capua si avesse a chiedere il regio assenso. Ma di ciò abbiamo chiara spiegazione nelle lettere dello stesso pontefice, il quale ne concesse il privilegio alla regina Costanza ed al suo figliuolo Federico: e non solo per Capua, ma per tutti i vescovati e le prelature del regno: « Nec novum, nec injustum extitit, si Regno >> Siciliae gratiam facimus specialem. » Ed esponendone al principe le formalità, così esprimesi in seguito: Sede vacante, Capitulum significabit » vobis et vestris haeredibus obitum decessoris, deinde convenientes in >> unum, invocata Spiritus sancti gratia, secundum Deum elegerint cano» nice personam idoneam, cui requisitum a vobis praebere debeatis as» sensum, et electionem factam non different publicare, electionem vero » factam et publicatam denuntiabunt vobis et vestrum requirent assen» sum: antequam assensus regius requiratur, non inthronizetur electus, nec decantetur laudis solemnitas; quae inthronizationi videtur annexa: nec antequam auctoritate pontificali fuerit confirmatus admini» sirationi se ullatenus immiscebit; sic enim honori vestro volumus » condescendere, ut libertatem canonicam, observemus, nullo prorsus » obstante rescripto, quod a Sede Apostolica fuerit impetratum.

Nel caso presente, vediamo, che il papa comanda al capitolo di chiedere l'assenso della elezione a lui vice regia, perchè essendo già morta l'imperatrice Costanza, regina di Sicilia, ed essendone il figlio tuttavia minorenne, egli per testamento n'era stato stabilito tutore. Perciò questo assenso doveva essergli chiesto, in questa sua qualità, ma non come sommo pontefice.

Radunati pertanto i canonici per l'elezione del successore, fu questa

(1) Nel cap. Cum inter universas, de elect.