Sayfadaki görseller
PDF
ePub

Allen gemeinsam ist die Benuzung des Pseudo-Isidor. Aus ihnen schöpfte demnächst Gratianus das Material zu einer neuen großen Sammlung, welche alle bisherigen Kollektionen verdrängte und heut den ersten Theil des Corpus Juris Canonici bildet (Decretum Gratiani).

Zweiter Abschnitt.

Das Corpus Juris Canonici. (1150-1317.)

Kapitel I.

Die einzelnen Bestandtheile des Corpus Juris Canonici.

$ 12.

Das Decretum Gratiani (1150).

I. Der Rechtsstoff in den Vorgratianischen Sammlungen (§ 11) war weder vollständig, noch übersichtlich, noch überall echt, noch von Widersprüchen frei. Diesen Mängeln sollte eine systematisch geordnete Schrift (Lehrbuch, erwachsen aus Vorlesungen Kollegienheft?) ab= helfen, welche der Kamaldolensermönch, „Magister" Gratianus im Kloster St. Felix zu Bologna Mitte sec. 12 (1141-1150. Irnerius um 1100) verfaßte. Er lehrte zuerst das Kirchenrecht als eine von der Theologie abgetrennte, selbstständige Wissenschaft (Theologia practica externa). Sein Werk, eine reine Privatarbeit, führte früher die Namen Concordantia discordantium Canonum („Konkordanz“: Valet auctoritatum dissonantia ad concordiam revocari), heut Decretum.

Von Gratians Leben ist so gut wie nichts bekannt. Friedberg (Leipz. Rektor. Rede 1891) nennt sein Werk,,einen mächtigen Grundriß mit Quellenstellen, ungefügig roh, geschmacklos und kritiklos, aber doch epochemachend.“ Die Zeitgenossen hatten Grund, günstiger zn urtheilen.

II. Das Decretum Gratiani zerfällt in drei Partes (Abtheilungen).

Pars I.

behandelt in 101 Distinctiones (Abschnitte) die Rechtsquellen (Begriff und Arten des Rechts. S. g. Tractatus decretalium. Distt. 1—20) und das kirchliche Verfassungsrecht (Klerus und Aemter. S. g. Tractatus ordinandorum. Distt. 21-101). In jeder Distinktion

sind unter fortlaufender Nummer s. g. Auctoritates (Synodalschlüsse, Dekretalen, Leges, Citate aus der Bibel, Kirchen- und Profanschriftstellern) als Canones (Quellenstellen) in systematischer Ordnung aufgeführt. Die einzelnen Canones werden regelmäßig durch kurze Erörterungen des Verfassers eingeleitet oder mit einander verbunden, erläutert und berichtigt, f. g. Dicta Gratiani (Textstellen; in den neueren Ausgaben des Corpus Juris Canonici fursiv gedruckt).

Distinctio II.1)
Gratianus.2)

I. Pars.3) Constat autem jus Quiritium ex legibus et plebiscitis et senatusconsultis et constitutionibus principum et edictis sive responsis prudentum.4)

C. I5) Quid sit lex.6)

[Isidor. Etym. lib. V. c. 10 et 1. II. c. 10.]

Lex est constitutio populi, qua majores natu simul cum plebibus aliquid sanxerunt.

C. II. Quit sit plebiscitum.6)

[Isidor. eod. c. 11.]

Plebiscita sunt, quae plebes tantum constituunt .

C. III. Quid sit senatusconsultum.6)

[Isidor. eod. c. 12.]

Senatusconsultum est, quod tantum senatores populis consulendo

decernunt.

Citirart: c. 1. D. 2. sprich: Canon 1 Distinctio 2.

Pars II.

erörtert einzelne Materien aus dem externen kirchlichen Verwaltungsrecht (Prozeß, Strafrecht, Vermögensrecht, Ordensrecht, auch Eherecht). Sie enthält 36 Causae (Rechtsfälle). Aus jeder Causa sind Quaestiones (Rechtsfragen) abgeleitet, welche durch Canones (Quellenstellen) und durch Dicta Gratiani (Textstellen) erläutert, beantwortet und belegt werden. (Praktische Uebungen an der Hand von Rechtsfällen.)

Causa II.7)
Gratianus.2)

Quidam episcopus de lapsu carnis a laico impetitur; duo monachi, unus subdiaconus, et duo Levitae adversus ipsum testimonium ferunt; in ipsa ventilatione causae tres ex testibus deficiunt, sive promissione

Anm. 1) Post gratiantische Eintheilung durch Paucapalea, einen Schüler Gratian's.) Post gratianischer Zusaß.) Post gratianische Unterabtheilung seit 1506. 4) Dictum Gratiani. 5) Postgratianische Zählung seit 1554. - 6) Rubrica Gratianisch. — 7) Gratianische Eintheilung.

decepti, sive canonica examinatione reprobati; exspoliatur tamen episcopus, quia crimen ejus notorium erat. (Qu. 1). Hic primum quaeritur, an in manifestis judiciarius ordo sit requirendus? (Qu. 2). Secundo an exspoliatus ab aliquo sit judicandus? (Qu. 3). . . .1)

Quaestio I.")

Gratianus. 3)

I. Pars.4) Quod autem nullus sine judicario ordine damnari valeat, auctoritatibus multis probatur.

De eo namque ait Augustinus hom. L. de utilitate poenitentiae. C. I. Damnari non valeat nisi aut convictus aut sponte confessus. 5) Nos in quenquam sententiam ferre non possumus nisi aut convictum aut sponte confessum.

C. II. De eodem.

Item Constantinus Imperator.

Iudex criminosum discutiens non ante sententiam proferat capitalem, quam ut reum se ipse confiteatur aut per innocentes testes convincatur. Gratian. Hoc idem testatur Augustinus et eisdem verbis. . .

Causa III.

Gratianus.

Quidam episcopus a propria sede dejectus est, petit restitui 1. Hic primum quaeritur: An restitutio danda sit quibuslibet exspoliatis? 2.

Quaestio I,

Gratianus.

Quod restitutio quibuslibet danda sit, multis auctoritatibus probatus.
C. I. Exspoliatis vel ejectis omnia sunt redintegranda ...

C. III. De eodem.

Unde Joannes urbis Romae episcopus scribit Zachariae, archiepiscopo ep. I. (Isidoriana. Conc. tom. p. 1061.)

Redintegranda sunt omnia exspoliatis vel eiectis episcopis praesentialiter ordinatione pontificum, et in eo loco, unde abscesserant, funditus revocanda, quacunque conditione temporis aut captivitate, aut dolo, aut violentia maiorum, aut per quascunque iniustas causas res ecclesiae, vel proprias, aut substantias tuas perdidisse noscuntur ante accusationem aut regularem ad synodum vocationem eorum.

Causa XVII . . .

Quaestio III..

C. XXIX. Qui clericum percusserit, excommunicetur et non nisi a Romano pontifice absolvatur.

Item Innocentius Papsa in concilio Lateranensi c. 15 (anno 1139. Romae. Concil. tom. VI. P. II. pag. 1210.)

Anm. 1) Bis dahin Dictum Gratiani.

2) Gratianische Eintheilung.

3) Post gratianischer Zusaß. -) Post gratianische Unterabtheilung.) Rubrica Gratianisch.

Si quis suadente diabolo huius sacrilegii reatum incurrerit, quod in clericum vel monachum violentas manus iniecerit, anathematis vinculo subiaceat, et nullus episcoporum illum praesumat absolvere, nisi mortis urgente periculo, donec apostolico conspectui praesentetur, et eius mandatum suscipiat.

Citirart: c. 1 C. 2 qu. 1. sprich: Canon 1 Causa 2 Quaestio 1.

Die Quaestio 3 der Causa 33 (C. 33 qu. 3) bildet, abweichend von den anderen Quästionen, ein besonderes Ganze. Sie bringt einen Traktat über das Bußwesen (de poenitentia). Dieser ist in Distinctiones (Abschnitte) zerlegt. Leztere enthalten wieder Canones (Quellenstellen) und Dicta Gratiani (Textstellen).

Tractatus de poenitentia.

Quaestio III.

Gratianus.

His breviter decursis, in quibus extra negotii finem aliquantulum evagati sumus, ad praepositae causae tertiam quaestionem pertractandam, qua quaeritur:1)

Distinctio I.2)
Gratianus.

I. Pars.3) Utrum sola cordis contritione et secreta satisfactione absque oris confessione quisque possit Deo satisfacere, redeamus. Sunt enim qui dicunt, quamlibet criminis veniam sine confessione facta ecclesiae et sacerdotali judicio posse promoveri juxta illud Ambrosii super Lucam ad cap. 22.1)

C. I.

Petrus doluit et flevit, quia erravit ut homo. Non invenio, quid dixerit; invenio, quod fleverit. Lacrimas ejus lego, satisfactionem non lego. C. II. Item.

Lacrimae lavent delictum, quod voce pudor est confiteri.

C. III.

Distinctio II.

Gratianus.

I. Pars. Quia vero de poenitentia semel coepit haberi, sermo aliquantulum altius repetendum videtur, diversorum sententias certis auctoritatibus munitas in medium proponentes . . .

Citirart: c. 2 D. 1 de poenit. sprich: Canon 2 Distinctio 1 de poenitentia (statt c. 2. D. 1. C. 33. qu. 3).

Anm. 1) Dictum Gratiani. 2) Post gratianische Eintheilung.

3) Post gratianische Unterabtheilung.

Pars III.

handelt von dem internen kirchlichen Verwaltungsrecht: Sakramenten und Sakramentalien (de consecratione). Sie zerfällt in 5 Distinctiones (Abschnitte). In jeder Distinktion sind Quellenstellen als Canones aufgeführt und mit Erläuterungen versehen: Dicta Gratiani.

Distinctio V.1)
Gratianus.

C. I. Post baptisma confirmationis sacramentum praestetur.2)
Item Urbanus Papa omnibus Christianis. ep. I. c. 7.

I. Pars.3) Omnes fideles per manus impositionem episcoporum Spiritum sanctum per baptismum accipere debent, ut pleni Christiani inveniantur, quia, quum Spiritus sanctus infunditur, cor fidele ad prudentiam et constantiam dilatatur.

[blocks in formation]

Citirart: c. 1 D. 5 de consecr. sprich: Canon 1 Distinctio 5 de consecratione.

Neben den eigentlichen Canones finden sich in allen drei Partes noch einzelne Quellenstellen (166), welche die Bezeichnung Palea tragen. Diese sind erst später hinzugefügt, namentlich von dem Schüler Gratians Paucapalea.

Glossa ordinaria von Johannes Teutonikus († 1240 in Halberstadt) und Bartholomäus von Brescia († 1258).

Kommentare: van Espen: Brevis comment. ad. decret. Grat. (Colon. 1732.) - Berardi: Comp. commentt. in canon Grat. (Venet. 1778.) 3 voll.

[ocr errors]

§ 13.

Die Dekretalen Gregor IX. (Gregoriana 1234.)

I. Die Konzilienschlüsse (Lateran. III und IV) sowie die zahlreichen Papstbriefe (namentlich von Alexander III., Honorius III. und Innocenz III.), welche nach Abfassung des Gratianischen Werks das kirchliche Rechtsleben regelten, machten als Decretales extra Decretum (Gratiani) vagantes (Extravagantes sc. literae; Extravagantia sc. capita) sehr bald neue Sammlungen erforderlich. Von diesen sind besonders fünf zu Ansehen gelangt und von der Schule in Bologna bearbeitet worden: s. g. Quinque compilationes antiquae. Die wichtigste darunter ist die Compilatio prima oder das Breviațum Extravagantium (cr. 1190) des Propstes Bernardus von Pavia mit dem Beinamen,,Circa" (Bernardus tunc praepositus Papiensis).

Anm. 1) Post gratianische Eintheilung.) Rubrica Gratianisch. — 3) Post gratianische Unterabtheilung.

Lri

« ÖncekiDevam »