catus, tum veram illam et vivam fidem esse per caritatem efficacem et bona opera semper fidem iustificantem sequi. Fides enim vera nunquam sola est, quin caritatem et spem semper secum habeat.

1b. p. 589. Nostra confessio est, quod bona opera veram fidem certissime atque indubitato sequantur, tanquam fructus bonae arboris; credimas etiam, quod bona opera penitus excludenda sint, non tantum cum de iustificatione fidei agitur, sed etiam cum de salute nostra aeterna disputatur. p. 688. Caritas fructus est, qui veram fidem certissime et necessario sequitur, Qui enim non diligit, de eo recte iudicari potest, quod non sit iustificatus, sed quod adhuc in morte detineatur, aut rursus iustitiam fidei amiserit.

In der lutherischen Kirche war über die necessitas bonorum operum ad salutem ein besonderer Streit, der Majoristische, entstanden (Planck Lehrbegr. IV. 469 ff. Schröckh KG. nach d. Reform. IV. 548 ff). la Beziehung darauf erfolgte als rechtgläubige Entscheidung:

F. C. p. 702. Propositiones hae, bona opera esse necessaria et necesse esse bene agere, in comInterim memorata pia et genuina sententia immerito a quibusdam reprehenduntur et reiiciuntur, tamen de hoc etiam discrimine commonefactio observanda, quod per vocab. necessitatis intelligenda sit necessitas ordinis mandati et voluntatis Christi ac debiti nostri, non autem necessitas coactionis cet.

Conf. Helv. II. c. 15. Loquimur de fide viva vivificanteque, quae propter Christum, qui vita est et vivificat quem comprehendit, viva est et dicitur ac se vivam esse vivis declarat operibus, c. 16. Fides retinet nos in officio, quod deo debemus et proximo, et ut uno verbo omnia dicam, omnis generis bonos fructus et bona opera progignit. Quamvis doceamus cum apostolo, hominem gratis iustificari per fidem in Chr. et non per ulla opera bona, non ideo tamen vilipendimus aut condemnamus opera bona. Damnamus omnes, qui bona opera contemnunt. Interim non sentimus, per opera bona nos sérvari illaque ad salutem ita esse necessaria, ut absque illis nemo unquam sit servatus. Gratia enim soliusque Christi beneficio servamur. Opera necessario ex fide progignuntur.

Conf. Gall, art. 22. Tantum abest, ut bene et sancte vivendi studium fides exstinguat, ut etiam illud cieat et inflammet in nobis, unde bona opera necessario consequuntur. Ceterum tamen profitemur, bona opera non respici a deo, ut per ea iustificemur aut filii dei censeri mereamur.

-

-

Art. Angl, 12. Bona opera, quae sunt fructus fidei, quanquam peccata nostra expiare non possunt, deo tamen grata sunt et accepta in Christo, atque ex vera et viva fide necessario profluunt, ut plane ex illis aeque fides viva cognosci possit, atque arbor ex fructu iudicari.

Conf. Belg. art. 24. Tantum abest, ut fides iustificans homines in recta sanctaque vita tepidiores efficiat, ut prorsus e contrario sine illa ipsa nemo unquam quidquam ex amore dei, sed amore tantum sui vel condemnationis metu effecturus sit. Fieri itaque non potest, ut sancta haec fides in homine otiosa sit. Atque haec opera, quae a bona fidei radice proficiscuntur, coram deo bona eique accepta sunt, quoniam omnia per illius gratiam sanctificantur; verumtamen ad nos iustificandos in censum rationemque non veniunt.

.S. noch Conf. Tetrapol. cap. 4.

Der Hauptgrund, warum die Protestanten den guten Werken die Verdienstlichkeit absprachen, lag in den bekannten bibl. Versicherungen, dass der Mensch aus Glauben, nicht aus Werken gerecht werde (vgl. Apol. A. C. p. 220. F. C. 589.). Zugleich aber wies man auf die Unvollkommenheit aller guten Werke auch der Frömmsten hin (Apol. p. 90. 119. Conf. Helv. II. c. 16, Belg. art. 24. Scot, art. 15. vgl. unten Abschn. 11.) und darauf, dass dieselben nicht Erzeugnisse der eignen Kraft des Menschen, sondern einer vom göttl. Geiste mitgetheilten Kraft seien Conf, Helv. II. cap. 16. Conf. Tetrap. c. 5.

3. Arminianische, Socinianische und Mennonitische Lehrsätze.

Limborch theol. chr. 5, 78. 12. Huic de obedientiae seu bonorum operum necessitate quaestioni alia adhaeret de bonorum opp. merito, utrum nimirum bona nostra opera mereantur vitam aeternam. Quaestio haec nobis intercedit cum pontificiis. Fatemur nos, si propria vocis meriti significatione neglecta ampliorem et minus propriam illi tribuamus, posse bona fidelium opera catachrestice et in laxiori significatione merita vocari, quoniam deus ea vita aet. remunerari gratiose promisit cet. Sed quia haec est significatio vocis meriti minus propria et pontificii in ea non acquiescunt, sed et opera nostra intrin

seco suo valore vitam aet. mereri contendunt, praestat a voce meriti abstinere utpote quae meritum proprie dictum involvere videatur, cum si meriti proprie dicti naturam inspiciamus, quaeque ad meritum constituendum requirantur, consideremus, manifestum futurum sit, ea omnia operibus nostris deesse ac proinde opera nostra vitae aet. meritoria esse non posse, Vgl. Simon. Episcop. Op. II. 528 sqq.

F. Socin. Opp. I. p. 620 b. Diximus (opera) aliquo modo meritoria, ut ab ipsis operibus excludamus non modo absolutum et maxime proprium meritum, quod oritur ex ipsa operum praestantia per se considerata, sed etiam illud, quod minus proprie et respective meritum est, quippe quod ex solo dei promisso oritur, adeo ut nemo neque per illud neque per hoc meritum suorum operum iustificationem adipiscatur. Ubi considerandum interea est, quod nihilominus merito dici potest, dari obedientiam, quae possit dici causa iustificationis nostrae propter dei promissum, nec tamen dicendum sit, operum merito tunc iustificationem nobis concedi, quippe quod obedientia ista sub ipso N. T., si omnia praecepta in ea nobis data considerentur, non possit dici perfecta, quamvis deus pro sua bonitate velit, si ea praediti fuerimus, nos iustificatos pronuntiare,

Schyn plen. deduct, p. 232. Fatemur, perfectam Christi obedientiam vera et viva fide acceptam nostrae aeternae salutis unicam esse causam; non credimus, bona opera nos salvare, sed agnosci

mus bona opera pro debita obedientia et fructibus fidei.

1

Die Quäker wollen sich in die Mitte zwischen die Protestanten u. Katholiken stellen, widersprechen aber in der That nur dem missverstandenen Protestantismus Barclaii Apol. 7, 3. Licet remissionem peccatorum collocemus in iustitia et obedientia a Chr. in carne sua peracta, quod ad eius causam procurantem attinet, et licet nos ipsos formaliter iustificatos reputemus per J. Ch intus formatum et in nobis productum, non possumus tamen, sicut quidam ') protestantes incaute fecere, bona opera a iustificatione excludere; nam licet proprie propter ea non iustificamur, tamen in illis iustificamur et necessaria sunt quasi causa sine qua non. Und 4. p. 130. Cum bona opera necessario et naturaliter procedant a partu hoc (interno) sicut calor ab igne, ideo absolute necessaria sunt ad iustificationem quasi causa sine qua non, licet non illud propter quod, tamen id, in quo iustificamur et sine quo non possumus iustificari, et quamvis non sint meritoria neque deum nobis debitorem reddant, tamen necessario acceptat et remuneratur ea, quia naturae suae contrarium est, quod a spiritu suo provenit, denegare. Vergl. noch 7, 10. und gegen das Meritorische im kathol. Sinne 7, 3. u. 12. p. 150. Non credimus, hominem aliquid operibus suis a deo mereri, cum totum sit ex mera eius gratia, ideoque negamus papale meritum ex condigno; negare autem non possumus, quin deus ex infinita sua bonitate (qua genus humanum dilexit), postquam communicaverit ei gratiam et spiritum suum, etiam secundum bene placitum ipsius remuneretur bona filiorum suorum opera: itaque hoc meritum congruentiae seu remunerationis negare non possumus, neque verbum meriti omnino reiicere, quousque eo utitur scriptura.

Anmerk. Die Protestanten leugnen indess nicht, dass die guten Werke des Gerechtfertigten Gott angenehm seien u. selbst von ihm belohnt werden 2). Unter welchen Beschränkungen sie aber Beides zugestehen, darüber mögen die Symbole selbst sprechen.

Apol. A. C. p. 96. Docemus, operibus fidelium proposita et promissa esse praemia; docemus bona opera meritoria esse, non remissionis peccatorum gratiae aut iustificationis, haec enim tantum fide consequimur, sed aliorum praemiorum corporalium et spiritualium in hac vita et post hanc vitam. — P. 135. Nos non rixamur de vocabulo mercedis, de hac re litigamus, utrum bona opera per se sint digna gratia et vita aeterna, an vero placeant tantum propter fidem, quae apprehendit mediatorem Christum. Adversarii nostri non solum hoc tribuunt operibus, quod sint digna gratia et vita aeterna cet. p. 136. Nos fatemur, vitam aet. mercedem esse, quia est res debitá propter promissionem, non propter merita nostra. Est enim promissa iustificatio, et huic dono dei coniuncta est promissio vitae aet. Hanc promissionem scire sanctos oportet, non ut propter suum commodum laborent, sed ne desperent in afflictionibus cet. Vgl. p. 138. F. C. p. 700. u. Conf. Saxon. (art. 9. u. 10.) p. 65 sqq.

1) Möhler hat sich erlaubt, zu diesem Worte ein ? zu setzen; warum nicht auch zu dem unten folgenden meritoria ein !?

2) Die Conf. Wirtemb. p. 106. scheut sich selbst nicht, den Ausdruck: bona opera mereri gratuita dei clementia sua quaedam sive corporalia sive spiritualia praemia zu gebrauchen.

Conf. Helv. II. c. 16. Placent approbanturque a deo opera, quae a nobis fiunt per fidem, quia illi placent deo propter fidem in Christum, qui faciunt opera bona, quae insuper per spiritum sanctum ex gratia dei sunt facta. Docemus, deum bona operantibus amplam dare mercedem. Referimus tamen mercedem hanc, quam dominus dat (bonis operibus), non ad meritum hominis accipientis, sed ad bonitatem vel liberalitatem et veritatem dei promittentis atque dantis, qui, cum nihil debeat cuiquam, promisit tamen, se suis cultoribus fidelibus mercedem daturum.

Conf. Belg. art. 24. Non negamus, deum bona opera remunerari, verum gratiae esse dicimus, quod coronet sua dona. Vgl. noch Catech. Heidelb. 63.

11. Die Tugend des Wiedergebornen u. die Opera supererogationis.

Differenz punkt.

Nach katholischem (und griechischen) Lehrbegriff vermag der Wiedergeborne nicht nur die Gebote Gottes vollkommen zu halten, sondern er kann auch noch andre von Christus nicht gebotene, sondern nur empfohlene gute Werke (consilia evangelica) thun (opera supererogationis)) u. sich dadurch grössere sittliche Vollkommenheit u. ein höheres Verdienst vor Gott erwerben. Die Protestanten (so wie die kleinern Secten) verwerfen jenen Unterschied zwischen Geboten Gottes und evangel. Rathschlägen um so mehr, da ihnen zufolge kein Wiedergeborner auch nur das Gesetz Gottes vollkommen erfüllt was die Quäker jedoch leugnen). Somit verwerfen dieselben consequent auch das Mönchsleben, wiefern es als höhere Vollkommenheit u. als etwas Verdienstliches vor Gott angesehen wird.

a Ob der Gerechtfertigte das göttl. Gesetz vollkommen erfülle (erfüllen könne). Katholische u. Quäkerische Symbole.

Conc. Trid. sess. 6. cap. 11. Nemo temeraria illa voce uti debet, dei praecepta homini iustificato ad observandum esse impossibilia. Licet enim in hac mortali vita quantumvis sancti et iusti in levia saltem et quotidiana, quae etiam venialia dicuntur, peccata quandoque cedant, non propterea desinunt esse iusti.

Vgl. can. 18. Catech. Rom. 3, 1. 7. [Bellarmin. de iustific. 4, 10 sqq. sucht den kathol. Lehrsatz weitläuftig zu erweisen. Unter sei-nen rationellen Gründen sind auch folgende: 1) si praecepta essent impossibilia, neminem obligarent, ac per hoc praecepta non essent praecepta. Neque enim fingi potest, quomodo aliquis peccet in eo, quod vitare non potest? 2) Si lex domini esset impossibilis, sequeretur, deum omni tyranno esse crudeliorem et stultiorem, quippe qui ab ipsis etiam amicis tributum exigeret, quod nemo solvere posset, et leges ferret, quas sciret a nemine observandas.

Protestantische Symbole.

-

Apol. A. C. p. 91. Tota scriptura, tota ecclesia clamat, legi non satisfieri. Non igitur placet illa inchoata legis impletio propter se ipsam, sed propter fidem in Christum. Alioqui lex semper accusat nos. Semper in hac infirmitate nostra adest peccatum, quod imputari poterat. p. 92. Sentire nos oportet, quod procul a perfectione legis absimus. p. 121. Vix imbecillis et exigua legis impletio contingit etiam sanctis. p. 191. Nemo tantum facit, quantum lex requirit. Vgl. noch p. 89. u. Conf. Saxon. p. 65 sq.

F. C. p. 678. (Reiicitur) pontificum et monachorum doctrina, quod homo, postquam regeneratus est, legem dei in hac vita perfecte implere possit. S. auch gegen die Schwenkfeldianer P. 829.

Conf. Helv. II. c. 16. Sunt multa indigna deo et imperfecta plurima inveniuntur in operibus etiam sanctorum.

1) Der Ausdruck opera supererogationis wird zuw. auch von den satisfactiones superabundantes (sanctorum) a. oben S. 79. gebraucht, was Bellarmin de indulg. 2, 9. nicht recht billigen will.

Katholische Lehrsätze.

--

sed deo grata et ab illo commendata (vgl. Mt. 19,
11 sq. 21. 1 Cor. 7, 1. 7, cap. 12. Videmus
in omnibus bene institutis rebuspublicis praeter prae-
mia et poenas
esse etiam praemia quaedam
decreta heroicis operibus;
ita ergo non ab-
horret a ratione, imo potius conforme est rationi,
ut praeter vitam aeternam, promissam observatoribus
legis divinae, sint etiam certa praemia et singulares
honores pro iis, qui non solum dei legem servant,
sed etiam virtutes heroicas ostendunt.

Vgl. Möhler neue Untersuch. S. 295 ff.

Metroph. Critop. Conf. c. 19. p. 142. Tev ts Χρις. διδασκαλίας τὰ μέν ἐςιν ἐπιταγματικὰ ὡς ἀναγκαῖα, οἷον τὸ μὴ φονεύειν, — — τὰ δὲ ἐπι ταγμ. μὲν ὡς ἀναγκαῖα οὐκ ἂν εἴη, ἐπαινετὰ δὲ ἄλλως καὶ πολλῶν ἐγκωμίων ἄξια, οἷον τὰ τῆς ἀληθοῦς παρθενίας κατόρθωμα, ἡ ἐσχάτη ἀκτημοσύνη, ἡ ἄκρα ὑπομονὴ ὡς καὶ τὴν ἑτέραν παρειὰν προτείνειν τῷ ἤδη θατέραν παίσαντι καὶ τελευταῖον αὐτὸ ἡ παντελὴς ἀπαλλαγὴ τῶν τοῦ κόσμου θορύβων. Ἐχρῆν δὲ εἶναι τινὰς ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ, οἳ καὶ ταῦτα μετέλθοιεν, ἵνα μὴ παντελῶς ἀργὰ ᾖ τὰ κυριακά ý tà ῥήματα. ὅπερ πάρεσιν ἰδεῖν παρ' ἡμῖν, οἱ πάντες μὲν μοναχοὶ τελοῦσι, τοὺς ὄντας δὲ οἱ λοιποὺ ἀποδέχονται καὶ ἄγανται.

Limborch theol. christ. 5, 76, 17. Colligimus, vota monastica non esse a deo, utpote nuncupantiores, quas deus nullo praecepto fatentibus ipsis pontificiis sibi gratas declaravit. Dices: Consulit tamen eas ut perfectius quid? Resp. nulla eiusmodi consiliorum in scripturis mentio est. Fatemur quidem, in scripturis aliquando consilia quaedam proponi, quae a praeceptis necessario observandis distinguenda sunt, eorum tamen observationem, prout in se nude spectantur, indifferentem esse; posse autem eiusmodi incidere speciales circumstantias, quae consilium mutant in praeceptum et rem alioquin natura sua liberam necessariam faciunt. Nihil autem hoc cum consiliis, quorum observatio maiorem gloriae gradum mereri dicitur, commune habet.

C. Mönchsthum und Gelübde.

Auf den Lehrsatz von den evangelischen Rathschlägen gründet sich das Institut des Mönchslebens, welches in der römischen und griech. Kirche noch jetzt stattfindet. Bellarmin de monach. c. 8. Sententia est catholicorum omnium, multa esse vere et proprie consilia evangelica, sed praecipue tria, continentiam, obedientiam et paupertatem, u. dies sind bekanntlich die drei Mönchsgelübde, vota monastica Und Bellarmin c. 2. definirt daher den Stand der Religiosen als status hominum ad perfectionem christ. per paupertatis, continentiae et obedientiae vota tendentium. Das Conc. Trid, hat von dem Mönchsleben nicht im dogmat. Zusammenhange gehandelt, es setzt das Institut in der Kirche voraus u. giebt nur einige reformatorische Decrete z. B. sess. 25. de regularibus et monialibus. Dagegen tritt die Confut, A. C. p. 108 sqq. vertheidigend gegen die Protestanten auf vgl. auch Eck loci c. 17. Ueber die Lehransicht der griech. Kirche s. vorz, die oben angef. Stelle Metroph. Critopul. Conf. p. 142. Jerem. in Act. Wirtemb. p. 119. sagt: εἰ τὰ ἀγαθὰ ἔργα έργετε πάντα, ὡς λέγετε, καὶ ταῦτα (τὴν μοναχικὴν πολιτείαν cet.) ἀγαθὰ ὄντα, ςέργειν ὀφείλετε, vgl. auch p. 132. 136. Der protestant. Gegensatz ging hauptsächlich von dem Charakter des Verdienstlichen aus, welchen der Mönchsstand haben soll vgl. schon A. C. p. 32 sqq. de votis monachorum, man sah sich aber zugleich auf die Untersuchung von der Zulässigkeit der Gelübde geführt. Nur einige (ins Kurze gezogene) Erörterungen wollen wir aus den Symbolen ausheben.

Apol. C. A. p. 279 sq. Primum hoc certissimum est, non esse licitum votum, quo sentit is, qui vovet, se mereri remissionem peccatorum coram deo aut satisfacere pro peccatis coram deo. Nam haec opinio est manifesta contumelia evangelii, quod docet, nobis gratis donari remissionem peccatorum propter Christum, Secundo obedientia, paupertas et coelibatus, si tamen non sit impurus, exercitia sunt adiaphora et sancti viri usi sunt (iis) propter utilitatem corporalem, ut expeditiores essent ad docendum et ad alia pia officia, non quod opera ipsa per se sint cultus, qui iustificent aut mereantur vitam aeterTertio in votis monasticis promittitur castitas. Supra autem diximus de coniugio sacerdotum,

nam.