L

Ib. 2, 3. 18. Observandum est, omnibus quidem post baptismum confirmationis sacramentum posse administrari, sed minus tamen expedire, hoc fieri antequam pueri rationis usum habuerint, Quare si duodecimus annus exspectandus non videatur, usque ad septimum certe hoc sacramentum differre, maxime convenit. Neque enim confirmatio ad salutis necessitatem instituta est, sed ut eius virtute optime instructi et parati inveniremur, cum nobis pro Christi fide pugnandum esset: ad quod sane pugnae genus pueros, qui adhuc usu rationis carent, nemo aptos iudicarit.

Ib. 2, 3. 20. Haec sacra et mystica signa eiusmodi esse demonstratum est, quae gratiam declarant atque efficiunt. Ex quo sequitur, ut peccata etiam condonet ac remittat, quoniam gratiam simul cum peccato ne fingere quidem nobis licet. Sed praeter haec, quae cum aliis communia censenda sunt, primum quidem illud proprie confirmationi tribuitur, quod baptismi gratiam perficit. Qui enim per baptismum christiani effecti sunt, quasi infantes modo geniti, teneritatem adhuc et mollitiem quandam habent ac deinde charismatis sacramento adversus omnes carnis, mundi et diaboli impetus robustiores fiunt: et eorum animus in' fide omnino confirmatur ad confitendum et glorificandum nomen Jesu Christi: ex quo etiam nomen ipsum inventum esse nemo dubitat.

Ib. 2, 3. 23. Habet confirmatio eam vim, ut characterem imprimat; quo fit, ut nulla unquam ratione iterari possit.

Das Theologische über die Firmelung ist mit grosser Vollständigkeit abgehandelt von Bellarmin lib. un. de sacram. confirmationis vgl. auch Klee kathol. Dogmat. III. 134 f. Walter Kirchenrecht 536 f.

Conf. orthod. p. 161. Τὸ δεύτερον μυστήριον εἶναι τὸ μύρον τοῦ χρίσματος, τὸ ὁποῖον ἤρχι σεν ἀπὸ τὸν καιρὸν ἐκεῖνον, ὅπου τὸ πνεῦμα τὸ ἅγιον ἐκατάβηκεν εἰς τοὺς ἀποστόλους, σφραγίζον τὰς τους μὲ τὴν θείαν του χάριν, διὰ νὰ κηρύττουσι σταθερῶς καὶ ἀδιαλείπτως τὴν πίστιν τοῦ Χριστοῦ.

Ib. p. 163. Πρῶτον ζητεῖται (εἰς τὸ μυστήριον τοῦ μύρου τοῦ χρίσματος) νὰ γίνεται ἀπὸ τὸν ἀνωτάτῳ ἐπίσκοπον τὸ μύρον τοῦτο. Δεύτερον νὰ ἔχῃ τὴν πρεπουμένην τοῦ ὕλην, ήγουν τὸ ἔλαιον, τὸ βάλσαμον καὶ τὰ λοιπὰ μυρίσματα. Τρίτον ζητεῖται ὅτι παρευθὺς μετὰ τὸ βάπτισμα νὰ χρίῃ ὁ ἱερεὺς τὸν βαπτιζόμενον εἰς τὰ διωρισμένα μέλη, ἐπιλέγων τὰ λόγια ἐκεῖνα· σφραγὶς δωρεᾶς πνεύ ματος ἁγίου, ἀμήν. Ἀπὸ τὸ μυστήριον τοῦτο γενοῦνται οἱ καρποὶ τοῦτοι· Πρῶτον διατὶ καθὼς μετὰ βάπτισμα ἀναγενόμεθα τέτοιας λογῆς, μὲ τὸ ἅγιον μύρον γενόμεθα μέτοχοι τοῦ ἁγίου πνεύμα τος, βεβαιωθέντες εἰς τὴν πίστιν τοῦ κυρίου, καὶ αὐξάνομεν εἰς τὴν θείαν χάριν κατὰ τὸν ἀπόστο λον. Δεύτερον διατὶ μὲ τὴν δύναμιν τοῦ ἁγίου πν. οὕτως εἴμεσθεν βέβαιοι καὶ ςερεοὶ ὅπου δὲν ἠμπορεῖ νὰ βλάψῃ καθόλου ὁ νοητὸς ἐχθρὸς τὴν ψυχήν μας.

Vgl. Metroph. Critop. Conf. c. 8. p. 87 sqq. Jerem. in Act. Wirtemb, p. 79. Letzterer gesteht p. 80., dass dieses Sacram. keine Schriftautorität für sich habe, sondern auf apostol. Tradition beruhe.

Die protestant. Confessionen erwähnen der Confirmation (im katholischen Sinne) nur kurz und verwerfen sie ohne Einschränkung. Apol. A. C. p. 201. Confirmatio et extrema unctio sunt ritus accepti a patribus, quos ne ecclesia quidem tanquam necessarios ad salutem requirit, quia non habent mandatum Dei. Conf. Saxon. p. 82. Ritus confirmationis, quem nunc episcopi retinent, quid est nisi inanis umbra ? Conf. Helv. II. c. 19. Confirmatio et extrema unctio inventa sunt hominum, quibus nullo cum damno carere potest ecclesia. Vgl. a. die Vorr. zum Catech, Gener. u. Conf. Wirtemb. p. 110 sq. Doch schon die ersten Theologen der protestant. Kirche empfahlen die Confirmation, wenn sie von katholischem Aberglauben gereinigt würde (Chemnit. Exam. Conc. Trid. 2, 3. 25. Calvin Institut. 4, 19. 4. vgl. a. Declar. Thorun. 2, 14, 1.), und seit der Mitte des 17. Jahrh. ist dieser feierliche Act, den aber unsre Kirche auf keine Weise für nothwendig hält, überall eingeführt oder zu einem öffentlichen erhoben worden. S. auch Limborch. theol. chr. 5, 77. 2 sq.

2. Ehe, Matrimonium (Ehescheidung).

Conc. Trid. sess. 24. matrim. Gratiam, quae naturalem amorem perficeret et indissolubilem unitatem confirmaret coniugesque sanctificaret, ipse Christus, sacramentorum institutor atque perfector, sua nobis passione promeruit. Cum igitur matrimonium in lege evangelica veteribus connubiis per Chri

---

stum gratia praestet, merito inter novae legis sacramenta annumerandum patres, concilia et universalis ecclesiae traditio semper docuerunt.

Ib. can. 1. Si quis dixerit, matrimonium non esse vere et proprie unum ex septem legis evangelicae sacramentis a Christo institutum, sed ab hominibus in ecclesia inventum neque gratiam conferre: anathema sit.

Cat. Rom. 2, 8. 3. Ita ex communi theologorum sententia definitur: matrimonium est viri et mulieris maritalia coniunctio, inter legitimas personas individuam vitae consuetudinem retinens. Ib. 2, 8. 15. Quemadmodum matrimonium, ut naturalis coniunctio ad propagandum humanum genus ab initio institutum est, ita deinde, ut populus ad veri dei et salvatoris nostri Christi cultum et religionem procrearetur atque educaretur, sacramenti dignitas illi tributa est. Cum enim Christus vellet arctissimae illius necessitudinis, quae ei cum ecclesia intercedit, suaeque erga nos immensae caritatis certum aliquod signum dare, tanti mysterii dignitatem hac potissimum maris et feminae sancta coniunctione declaravit. Quod quidem aptissime factum esse, ex eo intelligi potest, quod ex omnibus humanis necessitudinibus nulla inter se homines magis quam matrimonii vinculum constringit, maximaque inter se vir et uxor caritate et benevolentia devincti sunt. Atque idcirco fit, ut frequenter sacrae literae nuptiarum similitudine divinam hanc Christi et ecclesiae copulationem nobis ante oculos proponant.

Ib. 2, 8. 23. Primum matrimonii bonum est proles, hoc est liberi, qui ex iusta et legitima suscipiuntur uxore. Id enim tanti fecit apostolus, ut diceret: Salvabitur mulier per filiorum generationem. Nec vero hoc de procreatione solum, sed de educatione etiam et disciplina, qua filii ad pietatem erudiuntur, intelligendum est. 24. Sequitur fides, quod est alterum matrimonii bonum, non ille virtutis habitus, quo imbuimur, cum baptismum percipimus, sed fidelitas quaedam, qua mutuo vir uxori et uxor viro se ita obstringit, ut alter alteri sui corporis potestatem tradat, sanctumque illud coningii foedus nunquam se violaturum pollicetur. 25. Tertium bonum sacramentum appellatur, vinculum scilicet matrimonii, quod nunquam dissolvi potest. Nam, ut est apud apostolum, dominus praecipit uxorem a viro non discedere: quod si discesserit, manere innuptam aut viro suo reconciliari: et vir uxorem non dimittat. Si enim matrimonium, ut sacramentum est, Christi coniunctionem cum ecclesia signat, necesse est, ut Christus se nunquam ab ecclesia disiungit, ita uxorem a viro, quod ad matrimonii vinculum attinet, separari non posse.

--

Ueber Materie u. Form dieses Sacraments geht die (sonst?) gewöhnlichste Meinung der kathol. Theologen dahin, dass die corpora s. personae contrahentium die Materie, die verba oder signa mutuum consensum exprimentia die Form Bellarmin. matrim. sacr. 1, 6. vgl. Klee kathol, Dogm. III. 312. (der eine mater. proxima u. remota unterscheidet), mithin die Brautleute die ministri sacram, seien. Gegen letztere Meinung hat neuerlich die Würde der priesteri. Einseghung geltend gemacht G. D. Berg üb. die Erforderlichk. der priest. Eheeinsegn. Bresl. 1836. 8. S. über diesen Dissensus unter den kathol. Theologen Bossii institut. ÎII. p. 323, 341. 346 sq. Schmid Liturgik. II. S. 472.

Conf. orthod. p. 183. Ὁ τίμιος γάμος, ὁ ὁποῖος γίνεται πρῶτον μὲν μὲ τὴν εἰς ἀλλήλους συμφωνίαν τοῦ ἀνδρὸς καὶ τῆς γυναικὸς χωρίς τινὸς ἐμποδίσματος· ἡ ὁποῖα συμφωνία δεν φάνισεν διὰ ἀληθινοῦ γάμου σύββασις, παρὰ ἐκεῖνοι οἱ ἴδιοι νὰ μαρτυρήσωσιν ἀλλήλους τῶν ἔμπροσθεν τοῦ ἱε ρέως τὴν ὑπόσχεσίν τως· ὕστερον δὲ βεβαιώνεται καὶ εὐλογῆται ἀπὸ τὸν ἱερέα τούτη ἡ συμVgl. Metroph. Critop. Conf. c. 12. p. 114 sqq. Jerem. in Actis Wirtemb.

pavía xai vлóбyeols twv. p. 78. 80. 241.

1

Uebrigens gestattet die griech. Kirche keine vierte Ehe und hat auch die zweite und dritte erschwert (Metroph. Critop. Conf. c. 12. p. 117.).

Anmerk. Die kathol. Kirche erklärt jede eigentliche Ehescheidung, divortium, (wobei dem schuldlosen Theile das anderweite Heirathen freisteht), selbst nach erfolgtem Ehebruche, für unzulässig und gestattet nur eine Separatio der Eheleute; die Griechen dagegen so wie die Mennoniten (Ris Confess. art. 39.) erkennen in dem Ehebruche die einzige erlaubte Ursache zur Scheidung. Metroph. Critop. Conf. c. 15. p. 116. M νουσι (die Copulirten) τοῦ λοιποῦ ἀδιάσπαςοι ἀλλήλων καὶ κατ ̓ οὐδένα τρόπον δύνανται χωρηθῆναι εἰ μὴ ini koyo noovelas xata to evayythiov. Ueber die laxen Grundsätze der griech. Kirche, die in praxi gelten, s. Heinecc. II. 393 f. Die protestant. Lehren über Ehescheidung s. unten.

Concil. Trid. sess. 24. can. 7. Si quis dixerit, ecclesiam errare, cum docuit et docet iuxta evangelicam et apostolicam doctrinam, propter adulterium alterius coniugum matrimonii vinculum non posse dissolvi, et utrumque, vel etiam innocentem, qui causam adulterio non dedit, non posse, altero coniuge

vivente, aliud matrimonium contrahere: moecharique eum, qui dimissa adultera aliam duxerit, et eam, quae dimisso adultero alii nupserit: anathema sit.

Cat Rom. 2, 8. 20 sq. Christi testimonio (Mt. 19, 9.) facile comprobatur, nullo divortio vinculum matrimonii dissolvi posse. Si enim post libellum repudii mulier a viri lege soluta esset, liceret ei sine ullo adulterii crimine alteri viro nubere, Atqui dominus aperte denunciat: omnis, qui dimittit uxorem suam et alteram ducit, moechatur. Quare coniugii vinculum nulla re nisi morte disrumpi, perspicuum est. Ac ne forte alicui videatur durior matrimonii lex, quod nulla unquam ratione dissolvi possit, docendum est, quae sint cum ea utilitates coniunctae. Primum enim homines in coniungendis matrimoniis virtutem potius et morum similitudinem, quam divitias et pulchritudinem spectandam esse hinc intelligent, qua quidem re communi societati maxime consuli nemo dubitare potest. Praeterea, si divortio matrimonium dissolveretur, vix unquam dissidendi causae hominibus, quae iis ab antiquo pacis et pudicitiae hoste quotidie obiicerentur, deessent. Nunc vero, cum fideles secum cogitant, quamvis etiam coniugii convictu et consuetudine careant, se tamen matrimonii vinculo constrictos teneri omnemque alterius uxoris ducendae spem sibi praecisam esse, ea re fit, ut ad iracundiam et dissidia tardiores esse consueverint. Quod si interdum etiam divortium faciant et diutius coniugis desiderium ferre non possint, facile cos reconciliati ad eius convictum redeunt.

per ami

Vgl. Bellarmin de sacram. matrim. c. 14- 17. Klee kath. Dogmat. III, 317 ff. Walter Kirchenrecht. S. 620 ff.

Die protestant. Symbole erkennen in der Ehe ein göttliches Institut (Conf. A. p. 33 sq. Apol. A. C. p. 238. Cat. mai, 455. Conf. Helv. I. art. 27. Helv. II. c. 29.), lassen sie aber nicht für ein Sacr. gelten Apol. p. 202. Matrimonium non est primum institutum in novo Testamento, sed statim initio, creato genere humano. Habet autem mandatum dei, habet et promissiones, non quidem proprie ad Novum Testamentum pertinentes, sed magis pertinentes ad vitam corporalem, quare si quis volet sacramentum vocare, discernere tamen a prioribus illis debet, quae proprie sunt signa Novi Testamenti, et sunt testimonia gratiae et remissionis peccatorum. Vgl. Calvin institut. 4, 19. 34 sqq. Conf. Helv. II. cap. 19. Declar. Thorun. p. 67. Die kirchl. Einsegnung (Copulation) war indess von jeher in der protestant. Kirche (mit Ausschluss Hollands) üblich (Luthers Traubüchlein ist selbst ein Anhang des Catech. geworden; sonst vgl. auch Conf. Helv. L. art. 37.) 1), obschon nicht als nothwendiger, sondern blos als erbaulicher Gebrauch. Ueber Ehescheidungen enthalten die protestant, Symbole nichts Vollständiges. Nur im Allgemeinen heisst es A. Sm. p. 355. iniusta est traditio, quae prohibet coniugium personae innocenti post factum divortium. Ausführlicher erklärt sich Conf. Saxon. p. 80. De divortiis firmissime tenetur regula: peccare eos, qui vel adulterio vel desertione initium faciunt distractionis et adulteri et adulterae, et desertores et desertrices condemnamus voce docentium in ecclesiis et iudicum in consistoriis, et a magistratibus severe puniuntur. Sed personae innocenti, cum re cognita pronuntiatur esse libera, non prohibetur coniugium, ut deum invocare et pie vivere, possit. Haec nostra consuetudo et cum veteri ecclesia congruit. S. noch Conf. Wirtemb. p. 120. und ausführlich Chemnit, Exam. Conc. Trid. 2, 14. p. 600 sqq. auch Limborch theol. chr. 5, 60. 33 sqq.

3. Letzte Oelung, Extrema Unctio.

"

Conc. Trid. sess. 14. prooem, de sacr. extr. unet. Visum est synodo, praecedenti doctrinae de poenitentia adiungere ea, quae sequuntur de sacramento extremae unctionis: quod non modo poenitentiae, sed et totius christianae vitae, quae perpetua poenitentia esse debet, consummativum existimatum est a patribus. Primum itaque circa illius institutionem declarat et docet, quod clementissimus redemtor noster, quemadmodum auxilia maxima in sacramentis aliis praeparavit, quibus christiani conservare se integros, dum viverent, ab omni graviori spiritus incommodo possint, ita extremae unctionis sacramento finem vitae tanquam firmissimo quodam praesidio munivit.

1) In der Harmon. Conf. hat auch Conf. Helv. II. c. 29. den Zusatz: confirmentur (coniugia) publice in templo cum precatione et benedictione.

Ib. cap. 1. Instituta est sacra unctio infirmorum tanquam vere et proprie sacramentum N. T., a Christo Marc. 6, 13. quidem insinuatum, per Jacobum autem (5, 14 sq.) fidelibus commendatum ac promulgatum. — Intellexit ecclesia, materiam esse oleum ab episcopo benedictum. Nam unctio aptissime spiritus sancti gratiam repraesentat; formam deinde esse illa verba: per istam unctionem cet.

Ib. cap. 2. Oratio fidei salvabit infirmum et alleviabit eum dominus et, si in peccatis sit, dimitten. tur ei. Res etenim haec gratia est spiritus sancti, cuius unctio delicta, si quae sint adhuc expianda, ac peccati reliquias abstergit et aegroti animam alleviat et confirmat, magnam in eo divinae misericordiae fiduciam excitando, qua infirmus sublevatus et sanitatem corporis interdum, ubi saluti animae ex

pedierit, consequitur.

Ib. cap. 3. Declaratur, esse hanc unctionem infirmis riculose decumbunt, ut in exitu vitae constituti videantur. nem convaluerint, iterum huius sacramenti subsidio iuvari inciderint.

.

adhibendam, illis vero praesertim, qui tam peQuod si infirmi post susceptam hanc unctiopoterunt, cum in aliud simile vitae discrimen

Cat. Rom. 2, 6. 9. Docendi sunt fideles, quamvis hoc sacramentum ad omnes pertineat, quaedam tamen hominum genera excipi, quibus administrandum non est. Ac primum excipiuntur, qui sano et firmo corpore sunt. Iis enim extremam unctionem tribuendam non esse, et apostolus docet, cum inquit: Infirmatur quis in vobis, et ratio ostendit, siquidem ob eam rem instituta est, non modo ut animae, sed etiam ut corpori medicinam afferat. Cum igitur illi tantum, qui morbo laborant, curatione indigeant, idcirco iis etiam, qui adeo periculose aegrotare videntur, ut, ne supremus illis vitae dies instet, metuendum sit, hoc sacramentum praeberi debet. Nemini igitur, qui graviori morbo affectus non sit, sacramentum unctionis dare licet, tametsi vitae periculum adeat, vel quia periculosam navigationem paret, vel quia proelium initurus sit, a quo illi certa mors impendeat, vel etiam si capitis damnatus ad supplicium raperetnr. Omnes praeterea, qui rationis usu carent, ad hoc sacramentum suscipiendum apti non sunt; et pueri, qui nulla peccata admittunt, quorum reliquias sanare huius sacramenti remedio opus sit; amentes item et furiosi, nisi interdum rationis usum haberent, et eo potissimum tempore pii animi significationem darent peterentque, ut sacro oleo unguerentur.

Ib. 2, 6. 11. In quibus illud observare oportet, una eademque aegrotatione, cum aeger in eodem vitae periculo positus est, semel tantum unguendum esse. Quod si post susceptam hanc unctionem aeger convaluerit, quoties postea in id vitae discrimen inciderit, toties eiusdem sacramenti subsidium ei poterit adhiberi.

Conf. orthod. p. 185 sq. Τὸ ἐυχέλαιον τὸ ὁποῖον εἶναι διατεταγμένον ἀπὸ τὸν Χριςόν (Mr. '7, 13.). Πρῶτον πρέπει νὰ προσέχωμεν, νὰ γίνεται τὸ μυστήριον τοῦτο (εὐχέλαιον) ἀπὸ ἱερεῖς μὲ τὰ ἀκόλουθα τοῦ μυστηρίου καὶ ὄχι ἀπό τινα ἄλλον· δεύτερον νὰ εἶναι τὸ ἔλαιον καθαρὸν χωρίς τινος ἀρτύματος, καὶ νὰ εἶναι ὁ ἀσθενὴς ὀρθόδοξος καὶ καθολικῆς πίστεως, νὰ εἶναι ἐξομολογούμε νος τὰ ἁμαρτήματά του ἔμπροσθεν εἰς τὸν ἱερέα τὸν πνευματικόν του· καὶ τρίτον εἰς τὸν καιρὸν τοῦ χρίσματος νὰ διαβάζεται ἡ εὐχὴ ἐκείνη, εἰς τὴν ὁποῖαν ἑρμηνεύεται τοῦ μυστηρίου τούτου ἡ δύναμις. Τὰ διάφορα καὶ καρποὺς ὁποῦ γεννοῦνται ἀπὸ τὸ μυστήριον τοῦτο, ὁ ἀπόστολος Ἰάκωβος (5, 14.) τοὺς ἑρμηνεύει, λέγωντας ἄφεσιν ἁμαρτιῶν ἢ σωτηρίαν ψυχῆς, ἔπειτα ὑγείαν τοῦ σώματος καλὰ καὶ πάντοτε ἡ θεραπεία τοῦ σώματος νὰ μὴν γίνεται, ἀλλ ̓ ἡ ἄφεσις τῶν ἁμαρτιῶν τῆς ψυχῆς πάντοτε εἰς τὸν μετανοοῦντα ἀκολουθῇ.

Vergl. Metroph. Critop. Conf. c. 13. p. 117 sqq. Jerem. in Act. Wirtemb. p. 81. 242. Die griech. Kirche weicht von der röm. hauptsächlich darin ab, dass sie die Oelung nicht bis zu lebensgefährlicher Krankheit verschiebt s. Metroph. Critop. Conf. p. 121. οὐ μένομεν τα λοίσθια τοῦ κάμνοντος καὶ τότ ̓ εἰς ταύτην (χράσιν) ἐρχόμεθα, ἀλλ' ἔτι ἐλπίδας ἀγαθὰς ἔχοντες ὑπὲρ τῆς ὑγιείας ἐκείνου χρώμεθα τούτῳ τῷ μυςηρίῳ. ὥτε οὐχ ἅπαξ τοῦ βίου ἀλλὰ καὶ πολλάκις ἔξεςι χρῆσθαι τούτῳ, καθὰ καὶ τοῖς ἰαματικοῖς φαρμάκοις του σαυτάκις χρώμεθα, οσάκις νοσήσομεν.

Gegen die extrema unctio als Sacrament s. die oben angef, Helv. II. c. 19. Conf. Wirtemb. p. 121 sq. Conf. Saxon. p. 82.

Stellen Apol. A. C. p. 201. u. Conf.
Declar. Thorun. p. 66.

4. Priester weihe (Ordination). Katholische und Griechische Symbole.

Conc. Trid. sess. 23. sacram. ordin. cap. 3. Cum scripturae testimonio, apostolica traditione et patrum unanimi consensu perspicuum sit, per sacram ordinationem, quae verbis et signis exterioribus perficitur, gratiam conferri: dubitare nemo debet, ordinem esse vere et proprie unum ex septem sanctae ecclesiae sacramentis. Vgl. can. 3.

Ib. can. 4. Si quis dix., per sacram, ordinationem non dari spiritum sanctum, aut per eam non imprimi characterem, vel eum qui sacerdos semel fuit, laicum rursus fieri posse, an. sit. Ib. can. 7. Si quis dix., episcopos non esse presbyteris superiores, vel non habere potestatem confirmandi et ordinandi, vel eam quam habent, illis esse cum presbyteris communem, sit.

an.

Cat. Rom. 2, 7. 34. Constat, quamvis ordinis sacramentum maxime ad ecclesiae utilitatem et pulchritudinem spectet, tamen in eius quoque animo, qui sacris initiatur, sanctificationis gratiam efficere, qua idoneus habilisque ad recte munere suo fungendum sacramentaque administranda reddatur; quemadmodum etiam baptismi gratia quilibet ad alia sacramenta percipienda aptus efficitur.

Auf die Frage, bis zu welchem Grade des Clericats die Weihe ein Sacrament sei, antwortet Bellarmin sacram. ord. c. 5 sqq.: Convenit inter omnes catholicos, ordinem presbyterorum esse vere ac proprie sacramentum, de aliis non omnino convenit. De diaconis valde probabile et omnino tenendum est, eorum ordinationem sacramentum esse, licet id non sit certum ex fide (i. e. non potest evidenter deduci ex verbo dei scripto vel tradito). De subdiaconatu non est tanta certitudo, quanta de diaconatu. Nam nec in scripturis de eo fit mentio, nec eius ordinatio habet manus impositionem, nec subdiaconi ministrant eucharistiam aut alia facere possunt quae diaconi, et denique non pertinent proprie ad hierarchiam, nisi ut ministri hierarcharum. Est tamen valde probabile, etiam hunc ordinem esse sacramentum tum, quia videtur imprimere characterem, cum sit initerabilis, tum quia habet annexum solenne votum continentiae, tum denique quia haec est communis theologorum sententia cet. De minoribus ordin. minus probabile est, quod sacramenta sint, quam de subdiaconatu, nam neque est ita communis sententia cet. Absolute tamen probabilior sententia est, quae ordines omnes sacramenta esse docet, quam ea, quae id negat cet. Vgl. Walter Kirchenrecht S. 398. Ueber den sacramentirl. Charakter der Consecration der Bischöfe s. Bellarmin. 1. c. cap. 5.

Conf. orthod. p. 173. Ἡ ἱερωσύνη, ὁποῦ εἶναι μυστήριον, διετάχθη τοῖς ἀποστόλοις ἀπὸ τὸν Χριστὸν, καὶ διὰ τῆς ἐπιθέσεως τῶν χειρῶν αὐτῶν μέχρι τῆς σήμερον γίνεται ἡ χειροτονία, διαδεξαμένων τῶν ἐπισκόπων αὐτοὺς πρὸς διάδοσιν τῶν θείων μυστηρίων καὶ διακονίαν τῆς σωτηρίας τῶν ἀνθρώπων.

Vgl. Jerem. in Actis Wirtemb. p. 78. 241.1

Die Ordination heisst bei den Griechen χειροτονία.

Protestant. Symbole.

Apol. A. C. p. 201 sq. erklärt sich zwar geneigt, der Or

dination den Charakter eines Sacraments beizulegen, in der Praxis aber hat die Kirche nicht beigestimmt.

A. Sm. p. 352. Cum iure divino non sint diversi gradus episcopi et pastoris, manifestum est, ordinationem a pastore in sua ecclesia factam iure divino ratam esse.

Conf. Helv. II. cap. 18.

Qui electi sunt (ab ecclesia vel ad hoc deputatis ab ecclesia), ordinentur a senioribus cum orationibus publicis et impositio

Die Katholiken nennen Kirche Christi die von Christus auf Erden gegründete, unter seinem Stellvertreter, dem Papste, als sichtbarem Oberhaupte vereinigte Gemeinschaft der