et ut praesens populi conditio et status postulat, loquantur, patiendo dei spiritum populi corda praeparare, et praedicatori eloqui dare, quod expedit et iis opportunum est.

--

Ib. 11, 6. Quod ad cultum publicum attinet, omnium munus esse iudicamus, diligentes esse in simul congregando et cum congregantur, uniuscuiusque opus esse debet, deo attendere et ex propriis cogitationibus et imaginationibus egredientes vel eas potius ex se pellentes dei praesentiam sentire et in nomen eius revera congregationem cognoscere, ubi ipse in medio est secundum pollicitationem ipsius; et sicut unusquisque hoc modo congregatus est, et intus in spiritu non minus quam extra in corpore simul conveniunt, ibi secreta virtus et vis vitae noscitur animam reficere et puros motus, et respirationes dei spiritus sentiunt emanare, a quibus sicut verba declarationis, orationis vel laudis exsurgunt, cultus acceptabilis praestatur, quo ecclesia aedificatur, et deo placet, et nemo hic dei spiritum limitat nec commentos suos et confictos sermones producit, sed unusquisque illud producit, quod ponit dominus in corde eorum, et eloquuntur non in hominis voluntate et sapientia, sed in evidentia et demonstratione spiritus et virtutis. Imo licet ne vel verbum pronuncietur nec audiatur externe, tamen verus spiritualis cultus praestatur ac exercetur et Christi corpus aedificatur; imo saepe accidit, integras quasdam conventiones sine verbo transactas fuisse, attamen animae nostrae magnopere satiatae et corda mire secreto divinae virtutis et spiritus sensu repleta fuerunt, quae virtus sine verbis de vase in vas transmissa fuerit.

Kathol. u. Griech. Symbole.

Conc. Trid. sess. 22, sacrific. missae cap. 5. Cum natura hominum ea sit, ut non facile queat sine adminicnlis exterioribus ad rerum divinarum meditationem sustolli, propterea pia mater ecclesia ritus quosdam, ut scilicet quaedam summissa voce, alia vero elatiore in missa pronunciarentur, instituit; ceremonias item adhibuit, ut mysticas benedictionès, lumina, thymiamata, vestes aliaque id genus multa ex apostolica disciplina et traditione, quo et maiestas tanti sacrificii commendaretur et mentes fidelium per haec visibilia religionis et pietatis signa ad rerum altissimarum, quae in hoc sacrificio latent, contemplationem excitarentur.

Protestantische Symbole.

C. A. p. 13. De ritibus ecclesiasticis docent, quod ritus illi servandi sint, qui sine peccato servari possunt et prosunt ad tranquillitatem et bonum ordinem in ecclesia, sicut certae feriae, festa et similia. De talibus rebus tamen admonentur homines, ne conscientiae onerentur, tanquam talis cultus ad salutem necessarius sit.

Apol. A. C. p. 151. Damnant adversarii
, quod di-
ximus ad veram unitatem ecclesiae satis esse consentire de
doctrina evangelii et administratione sacramentorum, nec
necesse esse, ubique similes traditiones humanas esse seu ri-
tus et ceremonias ab hominibus institutas. Vergl. A. C. p.
19 sq.

F. C. p. 615. Credimus,
quod ceremoniae s.
ritus ecclesiastici, qui verbo dei neque praecepti sunt neque
prohibiti, sed tantum decori et ordinis causa instituti, non
sint per se cultus divinus aut aliqua saltem pars cultus di-
vini. Credimus, ecclesiae dei ubivis terrarum et quocun-
que tempore licere pro re nata ceremonias tales mutare
iuxta eam rationem, quae ecclesiae dei utilissima et ad ac-
dificationem eiusdem maxime accommodata iudicatur. p.
616. Credimus, quod ecclesia alia aliam damnare non
debeat propterea, quod haec vel illa plus minusve externa-
rum ceremoniarum, quas dominus non instituit, observet, si
modo in doctrina eiusque articulis omnibus et in vero sacra-
mentorum usu sit inter eas consensus. Hoc enim vetus et
verum dictum est: Dissonantia ieiunii non dissolvit conso-
nantiam fidei.

S. auch Conf. Wirtemb. p. 136 sq. vgl. die Concordanz aus Luthers Werken I. S. 393 ff.

Conf. Angl. p. 96. De multitudine otiosarum ceremoniarum scimus Augustinum graviter suo tempore conquestum

Kathol. u. Griech. Symbole.

siasticas non esse praecipuum cultum, nec
ab iis pendere essentiam et efficaciam sa-
cramentorum, nec habere vim iustificandi,
ut habent sacramenta, proinde inferiora esse
sacramentis nec esse approbandos ritus, qui
pugnant cum verbo dei, nec esse nimis
multiplicandas, ita ut sua multitudine obru-
ant quodammodo religionem, cui servire
debent. Nota, totam controversiam consi-
stere in sex capitibus. Primum est, an sint
aliquae ceremoniae a Christo vel apostolis
institutae, quae non habeantur in scriptura,
sed ex traditione sola cognoscantur; se-
cundum est, an ceremoniae, quae non fiant.
sunt sacramenta, habeant vim aliquam spi-
ritualem, ut coërcendi daemones; tertium
est, an ecclesia possit instituere novas ce-
remonias; quartum, an possit eas ita in-
stituere, ut teneantur fideles in conscientia
eas servare etiam circa scandalum; quin-
tum, an eiusmodi ceremoniae sint res bo-
nae et meritoriae et pars aliqua divini cul-
tus; sextum, an lingua latina sacramenta
celebranda et ministranda sint. Ad haec
omnia catholici respondent affirmative, ad
eadem capita solo excepto tertio omnes fere
Lutherani et Calvinistae respondent nega-
tive. Id. de missa 2, 13. Chemnitius di-
cit, apud catholicos ita necessarium existi-
mari ceremoniarum observantiam, ut pro-
nuncient mortaliter peccare, qui aliquid in
illis neglexerint. At hoc mendacium est,
non enim ap. nos quaelibet negligentia pec-
catum est mortale, sed contemtus aut no-
tabilis negligentia in rebus gravibus.]

Protestantische Symbole.

esse. Itaque nos magnum earum numerum resecavimus,
quod illis sciremus affligi conscientias hominum et gravari ec-
clesiam dei, Retinemus tamen et colimus non tantum ea,
quae scimus tradita fuisse ab apostolis, sed etiam alia quae-
dam, quae nobis videbantur sine ecclesiae incommodo ferri
posse. Art. Angl. 34. Traditiones atque ceremonias eas-
dem non omnino necessarium est esse ubique aut prorsus
consimiles, nam et variae semper fuerunt et mutari possunt
pro regionum, temporum et morum diversitate, modo nihil
contra verbum dei instituatur.
Quaelibet ecclesia par-
ticularis s, nationalis auctoritatem habet instituendi, mutandi
aut abrogandi ceremonias aut ritus ecclesiasticos, humana
tantum auctoritate institutos, modo omnia ad aedificationem

Die Griechen halten ihre Liturgie nicht nur für sehr vollkommen, sondern legen auch den Gebräuchen überhaupt einen eben so hohen Werth bei, wie die Katholiken, Vgl. vorzügl. Simeon Thessalon. TɛQì τov ναοῦ καὶ ἐξήγησις εἰς τὴν λειτουργίαν in Goari Euchol. p. 212 sqq. s. auch Heineccii Abbild. I. 28. Augusti Progr. I. p. 6 sqq. — Die Messgebräuche werden auf apostol. Autorität zurückgeführt Jerem. in Act. Wirtemb. p. 103., die Cerimonien bei den Sacramenten aber leitet Metroph. Critop. Conf. c. 7. p. 85. aus einer nuρúdoois Exxλeσ105., bei welcher der heil. Geist wirksam gewesen, her.

-

Conf. Belg. art. 32. Reiicimus omnia humana inventa omnesque leges, quae pro cultu dei a quocunque introduci possunt, ut iisdem conscientiae ullo omnino modo devinciantur atque constringantur. Illud itaque solum suscipimus, quod ad conservandam et alendam concordiam atque unitatem omnesque in dei obedientia retinendos idoneum est. Ad id vero inprimis requiritur excommunicatio iuxta verbum dei usurpata cet.

Conf. Helv. I. art. 23. Ceteras vero (es war vorher von Predigt, Abendmahl etc. die Rede) ceremoniarum ambages inutiles ac innumerabiles, vasa, vestes, vela, faces, aras, aurum, argentum, quatenus pervertendae religioni serviunt, idola praesertim, quae ad cultum prostant et offensionem praebent, ac id genus omnia prophana a sacro nostro coetu procul arcemus.

Conf. Helv. II. cap. 27. Quanto magis accedit cumulo rituum in ecclesia, tanto magis detrahitur non tantum libertati christianae, sed et Christo et eius fidei, dum vulgus ea quaerit in ritibus, quae quaereret in solo lesu Christo per fidem. Sufficiunt itaque piis pauci moderati, simplices nec alieni a verbo dei ritus. Quod si in ecclesiis dispares inveniuntur ritus, nemo ecclesias existimet ex eo esse dissidentes. Et nos hodie ritus diversos in celebratione coenae domini et in aliis nonnullis rebus habentes in nostris ecclesiis, in doctrina tamen et fide non dissidemus, neque unitas societasque ecclesiarum nostrarum ea re discinditur. Semper vero ecclesiae in huiusmodi ritibus, sicut mediis, usae sunt libertate. Id quod nos hodie, quofacimus.

que

S. noch Conf. Bohem, art. 15. Declar. Thorun. p. 59. auch die Conf. Remonstr. 23, 6-8.

Anmerk. 1. Da im protestant. Cultus Alles auf Erbauung durch das (göttliche) Wort berechnet ist, so haben die Bekenntnisse schon den Gebrauch der Landessprache beim Gottesdienste als nothwendig dargestellt, während der symbol. Cultus in der kathol. Kirche eine Anwendung der lat. Sprache bei den heil. Handlungen gestattet. In der Messe ist letztere durch das Concil. Trid. sogar vorgeschrieben.

Stellen der Symbol e.

Katholische Symbole.

Conc. Trid. sess. 22. sacrific. missae cap. 8. Etsi missa magnam contineat populi fidelis eruditionem, non tamen expedire visum est patribus, ut vulgari passim lingua celebraretur. Quamobrem rétento ubique cuiusque ecclesiae antiquo et a sancta Rom. ecclesia, omnium ecclesiarum matre et magistra, probato ritu, ne oves Christi esuriant neve parvuli panem petant et non sit, qui frangat eis, mandat s. synodus pastoribus et singulis curam animarum gerentibus, ut frequenter inter missarum celebrationem, vel per se vel per alios, ex iis, quae in missa leguntur, aliquid exponant atque inter cetera sanctissimi huius sacrificii mysterium aliquod declarent, diebus praesertim dominicis et festis. Vergl. Bellarmin Controv, de missa 2, 11 sq.

Confut. A. C. p. 99 sq. Cum persona communis sit sacerdos totius ecclesiae, non solum circumstantium, ideo non mirum, quod sacerdos latine in latina celebrat ecclesia. Proficit autem auditori, si in fide ecclesiae audit missam. Neque necessarium est, ut omnia verba missae audiat vel intelligat et etiam intelligens semper attendat: praestat enim intelligere et attendere finem, quia missa celebratur, ut offeratur eucharistia in memoriam passionis Christi.

Conf. Helv. II. cap. 4. Reiicimus Christianorum simulacra. Tametsi enim Ch. humanam assumserit naturam, non ideo

tamen assumsit, ut typum praeferret statuariis atque pictoribus. Ut instituantur homines in religione praedicare iussit evangelium dominus, non pingere et pictura laicos crudire; sacramenta quoque instituit, nullibi statuas constituit.

Protestantische Symbole.

A. C. p. 23 sq. Servantur usitatae cerimoniae fere omnes (in missa), praeterquam quod latinis concionibus admiscentur alicubi germanicae, quae additae sunt ad docendum populum cet.

A. C. p. 250. Adversarii longam declamatio-. nem habent de usu latinae linguae in missa, in qua suaviter ineptiunt, quomodo prosit auditori indocto in fide ecclesiae missam non intellectam audire; videlicet fingunt, ipsum opus audiendi cultum esse et prodesse sine intellectu. Latinam linguam retinemus propter hos, qui latine discunt et intelligunt. Et admiscemus germanicas cantiones, ut habeat et populus, quod discat et quo excitet fidem et timorem. S. noch Conf. Wirtemb. P. 118.

Conf. Helv. II. c. 22. Taceant omnes peregrinae linguae in coetibus sacris. Omnia proponantur lingua vulgari et quae eo in loco ab hominibus in coetu intelligatur.

Anmerk. 2. Die hauptsächlichste Differenz zwischen Lutheranern und Reformirten hinsichtlich des Cultus betrifft die Verzierung der Kirchen durch Bilder (u. Altāre). Die Lutheraner nämlich halten dieselbe für erlaubt, obschon gleichgültig, die Reformirten aber für verwerflich.

Conf. Angl. p. 122. Precamur ea lingua, quam nostri, ut par est, omnes intelligant, ut populus, quemadmodum Paulus monet, a communibus votis utilitatem communem capiat, quemadmodum omnes pii patres et catholici episcopi, non tantum in veteri, verum etiam in novo testamento, et precati sunt ipsi et populum precari docuerunt: ne, ut Augustinus ait, tanquam psittaci et merulae videamur sonare, quod nescimus. Vgl. Art, Angl. 24. S. noch Declar. Thorun. p. 57.

Die Symbole der luther. Kirche äussern sich nirgends über die Bilder in den Kirchen. Luthers eigene Meinung erhellt aus Folgendem :

Werke v. Walch VI. 2747. Wenn das Anbeten hinweggethan wird, so kann man der Bilder gebrauchen, wie der Buchstaben, die uns derer Dinge erinnern u. sie gleichsam vor die Augen stellen. VI. 2746. Wer ist doch so starrblind, der nicht siehet, dass, gleichwie christliche Historien ohne Sünde auch mit Frucht der Zuhörer erzählt werden, also auch um der Unverständigen willen solche Historien ohne Sünde könnten gemalet u. geschnitzet werden, nicht allein daheim in den Häusern, sondern auch öffentlich

Cat. Heidelb. Fr. 98. Mögen nicht die in den Kirchen. XX. 212. Ich weiss gewiss, dass Gott

Abendmahl, Bedeutung S. 135 ff., Gegenwart Chri- Eidschwur, ob erlaubt 169.

sti im A. 136 ff., als Opfer 147 ff.
Ablass 78. 158 ff.

Absolution 150 ff.

Acceptatio, acceptilatio 77.

Altäre in den Kirchen 185.

Sachregister.

Decretum absolutum de praedestinat. 87 ff.

Dreieinigkeit Gottes 41 ff.

Elevation u. Adoration der Hostie 144.

Erbsünde 53 ff., ob durch dle Taufe ausgetilgt 64.

128.

Erleuchtung nach quäker. Lehrsystem 33 f.
Excommunicatio maior et minor 179 ff.
Exorcismus 133.

Fasten 155 f.

Fegfeuer 156 f.
Firmelung 160 f.

Geist, heiliger, s. Wirkung zur Wiedergeburt 80'ff.,
sein Ausgang von Vater (u. Sohn) 44.
Geistliche, besonderer Stand 172 f., ihre Berufung
176 f. u. Einweihung 177., ihre Rangverschie-
denheit 173 ff., Ehe derselben '177 f., ihre Amts-
befugnisse 179 f.

Gelübde 110 f.

Gesetz und Evangelium 117 ff.

Gesetzerfüllung des Wiedergebornen 108 ff.
Glaube, sein Verhältniss zur Rechtfertigung 98 ff.,
fides specialis 100., Verhältniss zu den Tod-
sünden 113., der neugebornen Kinder 132.
Glockentaufe 134.

Gnade, ihre Nothwendigkeit u. Wirkung 80 ff., ihre
Allgemeinheit 87 ff.
Gnadenmittel 115.

Gnadenstand, dessen Verlust 111 ff., des die Sa-
cramente administrirenden Geistlichen 125 f.

Ebenbild, göttliches, im Menschen 53.

Ehe, als Sacrament 161 ff., der christlichen Geist- Indulgentiae 158 f.

Infralapsarii 88.

lichen 177 f.
Ehescheidung 162 f.

Inspiration, wiefern socin. Dogma 41.

Imputation der adamit. Sünde 63.