tu

br

parvulos baptizandos vocatur
scripta, quia non invenitur
postolico libro, tametsi scrip-

omnium veterum patrum.
in traditiones divinas, apo-
Divinae dicuntur, quae ac-
risto apostolos docente, et
inveniuntur.
Apo-

illic

fas est,

and griechische Symbole. b. Protestantische und Socinianische Symbole.
ab hominibus, ut salutem consequantur, credi necesse
est, in illa sufficienter edoceri. Nam quum
omnis divini cultus ratio, quem deus a nobis exigit,
fusissime descripta sit, nulli hominum
aliter docere.
Quum enim vetitum sit, ne
quis dei verbo quidquam addat aut detrahat, satis
eo ipso demonstratur, doctrinam illius perfectissi-
mam omnibusque modis consummatam esse. Sed
nec cum divinis iisdem scripturis ulla hominum,
quantavis sanctitate praeditorum scripta, neque ulla
quae ab
consuetudo cum divina veritate (veritas enim rebus
non tamen sine assistentia omnibus antecellit), neque multitudo, neque anti-
nus non exstant in eorum quitas, neque temporum personarumque successio,
ae traditiones proprie di- neque concilia, decreta aut statuta comparari pos-
im antiquae vel a prae-

e dicuntur illae,

, quae paulatim tacito

sunt.

Art. Angl. 6. Scriptura sacra continet omnia, is obtinuerunt. Et qui- quae ad salutem sunt necessaria, ita ut, quidquid in ea nec legitur nec inde probari potest, non sit a quoquam exigendum, ut tanquam articulus fidei credatur aut ad salutis necessitatem requiri putetur. Vgl. 19-21.

em vim habent,
4
quam
octrina scripta in Evan-
traditiones non scrip-
1 apostolicae traditio-
cae autem traditiones
reta et constitutiones

exstare libros alillo modo ex scripscriptura dicat, liesse divinos, tamen non certo id credam, nisi prius credidero, scripturam quae dicit, esse divinam. Itaque hoc dogma tam necessarium, quod scil. aliqua sit scriptura div., non potest. sufficienter haberi ex sola scriptura. Proinde cum fides nitatur verbo dei, nisi habeamus verbum dei non scriptum, nulla nobis erit fides. Sed non satis est scire esse scripturam div., sed oportet scire, quae sit illa, id quod nullo modo potest haberi ex scripturis cet. Denique oportet etiam non solum scire, qui sint libri sacri, sed etiam in particulari istos, qui sunt in manibus, esse illos cet. Veteres uno ore testantur, non aliunde nos habere, scripturam esse divinam et qui sint libri sacri, quam ex traditione non scripta.

Conf. orthod. p. 18. Davεgòv пws τù uotoa τῆς πίςεως ἔχουσι τὸ κῦρος καὶ τὴν δοκιμασίαν,

Declar. Thorun. p. 47. Nullum hodie verbum fidei aut praeceptis vitae ad Salutem necessariis, dei exstat aut certo ostendi potest de dogmatibus quod non sit scriptum aut in scripturis fundatum, sed sola traditione non scripta ecclesiae commissum.

Conf. Remonstr. 1, 13. Libris sacris perfecte continetur plena et plus quam sufficiens revelatio, omnium fidei mysteriorum inprimis eorum, quae universis et singulis hominibus simpliciter ad aeternam salutem consequendam scitu, creditu, speratu, factu necessaria sunt.

Ib. 1, 10 sqq. Quia solis libris sacris divina auctoritas competit, necessum etiam est, ut ad eos solos tanquam ad Lydios lapides controversiae et lites omnes ad religionem pertinentes exigantur. et ex iis solis disceptentur; dirimi enim eas jure judiciali aut potestativa per judicem aliquem visibilem ac ordinarie loquentem in ecclesia deum minime

a.

Katholische und griechische Symbole. b. Protestantische und Socinianische Symbole.

μέρος ἀπὸ τὴν ἁγίαν γραφὴν, μέρος ἀπὸ τὴν ἐκκλησιαςικὴν παράδοσιν. "Hyovv Svo hoyiwv εἶναι τὰ δόγματα. Αλλα δόγματα) παραδίδει ἡ γραφὴ, τὰ ὁποῖα περιέχονται εἰς τὰ θεολογικά βιβλία τῆς ἁγίας γραφῆς· καὶ ἄλλα εἶναι δόγματα παραδεδομένα ἐκ στόματος ἀπὸ τοὺς ἀποστόλους, καὶ τοῦτα ἑρμηνεύθησαν ἀπὸ τὰς συνόδους και τοὺς ἁγίους πατέρας· καὶ εἰς τὰ δύο τοῦτα ἡ πίστις εἶναι τεθεμελιωμένη.

Metroph. Critop. Conf. c. 7. p. 82. Ageται τὸ θεῖον ρῆμα ες τε τὸ γραπτὸν καὶ ἄγραφον. καὶ ἄγραφον μὲν εἶεν ἂν αἱ ἐκκλησιαςικαὶ παραδώσεις. p. 85. θεωροῦνται δὲ αἱ παραδόσεις dè ai περί τε τὰς τελετὰς τῶν ἁγίων μυςηρίων καὶ περὶ ἄλλα τινὰ χρήσιμα καὶ τὴν ἐκκλησίαν κοσμοῦντα cet. [S. 123. werden als die wichtigsten Traditionen der Kirche die Verehrung der Heiligen u. Reliquien, das 40täg. Fasten, das Mönchsthum, die Gebete für die Todten etc. aufgezählt].

Vgl. auch Theodos, Zygomalas in Crusii Turcograec. p. 97. und Plato's Katech. S. 112. 115. 135 f.

Die apost. Traditionen sind zum Theil in den Schriften der Kirchenväter aufgezeichnet und diese als testes traditionum zu betrachten Klee kathol. Dogm. I. 240. Aber über den Kirchenvätern steht der Consensus u. die Autorität der Kirche. (Welch' entscheidendes Ansehen die Griechen den Kirchenvätern in Beziehung nam, auf die exegetische Tradition beilegen s. unter No. 2.).

νoluisse censendum est, cum normam tantum diri-
gentem sive directive duntaxat, non etiam coactive
judicantem nobis in verbo suo relinquere voluerit,
tem esse debere nusquam significaverit.
judicem vero infallibilem semper in ecclesia loquen-
Ib. 1,
10. Etsi vero primitiva ecclesia certissime rescire
potuit et indubie etiam rescivit, libros istos ab apost.
scriptos esse vel saltem approbatos nobisque istius
rei scientiam quasi per manus tradidit, non tamen
idcirco sacri hi libri a nobis pro veris ac divinis
habentur, quod eos veros esse sive divinos conti-
nere sensus ecclesia prim. iudicio suo irrefragabili
censuerit cet.

Cat. Rac. qu. 31. (Scripta divinarum literarum) prorsus sufficientia sunt ad eam rem (ut in rebus ad salutem necessariis iis solis acquiescendumn sit): eo quod fides in Iesum Christum et obedientia mandatorum eius sit in is scriptis N. Foederis sufficientissime tradita et explicata, quam ex dei promisso vita aeterna consequitur.

lb. qu. 33. (De traditionibus rom. eccles. sentiendum est) eas non solum sine causa et justa necessitate confictas et inventas esse, verum etiam summo cum discrimine fidei christianae.

Es ergiebt sich leicht, dass die protest. Symbole nicht sowohl die apostol. Tradition an sich im idealen Sinne), sondern zunächst nur die von den Katholiken für apostolisch gehaltenen Ueberlieferungen verwarfen, weil letztere mit der heil. Schrift nicht übereinzustimmen schienen und ihr apostol. Ursprung gar nicht zu erweisen war (Chemnit. Exam. 1, 2. 8. 12). Gegen alle Tradition im Allgemeinen sprechen erst die spätern protestant. Dogmatiker. Die Aussprüche der Concilien u. der Kirchenväter haben nach diesen Principien begreiflicher Weise kein neben oder gar gegen die heil. Schrift entscheidendes Ansehen, sondern wahr befunden nach der heil. Schrift sind sie ehrwürdige Zeugnisse des in der Kirche nie ganz untergegangenen christlichen Wahrheitssinnes A. Sm. 308. F. C. 570. Conf. Helv. I. 3. II. 2. Gall. 5. Scot. 20. Belg. 7. Conf. Remonstr. 1, 12. 18. Eben so ist über die drei ökumen. Symbola zu urtheilen, durch deren Aufnahme die protest. Kirche zugleich ihre Uebereinstimmung mit documentirte F. C. 571. Conf. Helv. II. 17. Conf. Gall. 5. Art, Angl. 8. Belg. 9. Bohem. 2. March. 2. declar. Thorun. p. 45. Vgl. noch Chemnit Exam. 1, praef. 10 sq. u. 2. 6. 5 sq. Calvin. instit. 4, 9. 1.

Anmerk. 1. Die Socinianer betrachten die N. T. Bücher als die eigentliche u. alleinige Erkenntnissquelle des Christenthums, sofern dieses Lehre, d. h. eine neue göttliche Gesetzgebung ist, und legen dem A. T. (welches durch das N. T. antiquirt worden ist) nur einen geschichtlichen, keinen dogmatisch constitutiven Werth bei.

Cat. Rac. p. 1. (der letzten Revision). Unde discere possumus religionem christ.? Ex sacris literis praesertim N. T. Exstant igitur aliae sacrae literae praeter literas N. T.? Exstant, nempe scripta V. T. Ib. p. 6. Quae (religionis christia

nae veritas) cum iis (scriptis Novi Testamenti) tantum, nec ullis aliis libris comprehensa sit, apparet, iis libris necessario propterea habendam esse fidem.

Socin. de auctorit. S. S. cap. 1. p. 271. b., Novo non contineatur, nec quidquam illius recipienConsiderandum est, si recipiatur Novum Testamen- dum sit, quod non conveniat cum iis, quae in hoc tum, non posse ad ipsam religionis summam quid- sunt scripta. Adeo ut utilis quidem plures ob cauquam fere momenti habere quamcumque Veteris Te- sas sit lectio Veteris Testamenti iis, qui Novum restamenti depravationem, cum nihil non levis mo- cipiunt, id est hominibus christianae religionis, sed menti potuerit esse in Vetere Testamento, quod non tamen necessaria.

Die protestantischen Symbole bezeichnen das A. und N. T. gemeinschaftlich und ohne alle Unterscheidung als scriptura sacra vergl. z. B. Conf. Helv. II. 1. Conf. Gall. 3. Art. Angl. 6. Conf. Belg. 4. In wie weit das A. T. Gesetz noch gelte s. unt. No. 13. Sonst vgl. de Wette Dogm. d. luth. K. §. 22.

Anmerk. 2. Nur berührt braucht es zu werden, dass durch die Ausfertigung der symbolischen Bücher in der protestantischen Kirche kein Analogon der Tradition aufgestellt werden sollte, vgl. F. C. p. 572. Unter den ref. Confessionen schliesst die Basler so: Zuletzt wollen wir dies unser Bekenntniss dem Urtheil göttl. biblischer Schrift unterworfen u. uns dabei erboten haben, ob wir aus angeregten heil. Schriften etwas bessern berichtet, dass wir jeder Zeit Gott u. seinem heil. Wort mit grosser Danksagung gehorsamen wollen. Aehnlich Conf. Helv. II. u. Conf. Scot. am Ende der praefat. Indess werden schon in der Conclusio der Canones Dordr. u. in der Form. Cons. Helv. 26. die Symbole der ref. Kirche mit der Schrift in Verbindung genannt, und in der letztern Stelle ist von den öffentl. Bekenntnissen der Ausdruck libri symbolici gebraucht.

Barclaii Apolog. thes. 2. Cum nemo patrem noverit, nisi filius et cuicunque voluerit filius ipsum retegere, et cum revelatio filii sit in et per spiritum: ideo testimonium spir. illud est, quo et hactenus revelata est et nunc revelatur et solummodo revelari potest vera cognitio dei. Deus spiritus revelatione se ipsum semper filiis hominum patefecit quae revelationes dei per spir. sive externis vocibus et apparitionibus, sive somniis, sive internis obiectivis in corde manifestationibus, olim formale eorum fidei obiectum fuere et adhuc ita permanent. Porro divinae revelationes internae, quas ad fundandam veram fidem absolute necessarias esse adstruimus, externo scripturarum testimonio aut sanae rationi ut nec contradicunt, ita nec unquam contradicere possunt. Non tamen inde sequitur, quod hae revelationes divinae ad externum scripturarum testimonium aut etiam ad rationem naturalem seu humanam, tanquam ad nobiliorem aut certiorem normam et amussim, examinari debeant. Nam divina revelatio et illuminatio interna est quiddam per se evidens et clarum, intellectum bene dispositum propria evidentia et claritate cogens ad assentiendum atque insuperabiliter movens et flectens non minus, quam principia communia veritatum naturalium (cujusmodi sunt: Totum est majus sua parte; duo contradictoria non possunt esse simul vera aut falsa) movent flectuntque animum ad assensum naturalem. Commentar. in 2. thes. 10. p. 19. Qui fatetur, se ignarum et peregrinum interni huius sp. inhabitationis, etiam se fatetur adhuc esse in sapientia carnis, quae inimica deo est, in carne, ubi deo non placet. Quodcunque aliunde cognoscit aut credit de Christo, et qualiscunque sit ejus scientia in externis scripturae literis, nondum ad minimum Christianitatis gradum adeptus est, imo christianam religionem ne vel primo limine adhuc salutavit. Adime et remove spiritum, et Christianitas non magis Christianitas existimanda est, quam hominis cadaver, cum animam et spiritum efflaverit, quod cadaver, licet sanctissimi et honorificentissimi viri sit, vivi tamen e medio removent, et quasi putrefactum et foedum operiunt. 15. p. 33. Quibus spirituales sensus experrecti sunt et qui spiritualia gustare possunt quasi in prima instantia, ii discernere has revelationes possunt absque et antequam vel ad scripturam vel ad rectam rationem eas applicent. Ut finem faciam, unum addam argumentum, ut probem, hanc internam, immediatam et objectivam revelationem, quam huc usque defendimus, solum esse immobile et certum omnis christianae fidei fundamentum; quod argumentum bene ponderatum cum omni Christianorum genere magni momenti futurum spero; videlicet: illud, ad quod omnes Christianitatis professores, cujuscunque generis seu speciei sunt, ultimo recurrunt, cum ad extremum pressi sint, et cujus causa caetera omnia fundamenta commendantur et creditu digna habentur, et sine quo rejiciuntur, illud, inquam, oportet necessario esse solum certissimum immobile fundamentum omnis fidei christianae. Sed interna, immediata, objectiva spiritus revelatio illud est, ad quod omnes Christianitatis professores ultimo recurrunt etc.:

ergo est solum certissimum immobile fundamentum. 11. p. 22. Sunt, qui fatentur spiritum hodie afflare et ducere sanctos, sed hoc esse subjective et caeco modo non autem objective, affirmant i, e. ex parte subjecti illuminando intellectum ad credendam veritatem in scriptura declaratam, sed non praesentando eam veritatem objective sive tanquam objectum, et hoc medium incognitum assentiendi vocant i, e. cujus homo nec certus nec sensibilis est. Haec opinio, licet priore magis tolerabilis, non tamen veritatem attingit, primo, quia multae veritates sunt, quae, ut singulos respiciunt, in scriptura non omnino inveniuntur; deinde argumenta ante adducta non solum probant, spiritum auxiliari nobis credere veritates aliunde datas, sed etiam objective veritates animis nostris objicere: spiritus enim in eum finem nobis datus est, ut nos omnia doceret; non enim dicitur, docebit vos intelligere ea, quae scripta sunt, sed docebit vos omnia. Praeterea oportet, ut illud, quod mihi omnia suggerit, mihi objective praesentet ea, alioqui improprie diceretur suggerere, quia non suggereret, sed solummodo juvaret nos, quae objiciuntur aliunde, memorare.

Ib. thes. 3. A sanctis his revelationibus spiritus dei processerunt scripturae veritatis, quae, quoniam solummodo sint declaratio fontis et non ipse fons, ideo non existimandae sunt principalis origo omnis veritatis et cognitionis, nec adaequata primaria regula fidei et morum; licet, cum dent verum et fidele testimonium primae originis, sint et possint existimari regula secundaria, subordinata spiritui, a quo, quam habent, excellentiam et certitudinem derivant. Nam, sicut interno spiritus testimonio earum certitudinem solummodo novimus, ipsae etiam testantur, spiritum esse illum rectorem, sanctis traditum,

quo ducendi sunt in omnem veritatem, itaque secundum scripturas spiritus est primus et principalis ductor, et cum ideo recipiamus et credamus scripturis, quod a spiritu processerunt, igitur etiam spiritus magis originaliter et principaliter est regula. Commentar. in 3. thes. 2. p. 38. Licet fateamur, scripturas scripta esse et divina et caelestia, quarum usus ecclesiae et solatio plenus et perutilis est, et licet admiremur, nec non laudemus Deum, quod mira providentia scripta illa servaverit ita pura et incorrupta, ut nunc habemus, per tantas et tam diuturnas apostaseos tenebras, ut pro veritate ejus testarentur contra iniquitates et abominationes, etiam illorum, quos praeservationis instrumenta fecit, ita ut inviti contra semetipsos testes conservarint: nihilominus tamen illas principalem originem omnis veritatis et scientiae, et primariam adaequatam fidei et morum regulam nominare non possumus, quoniam oportet principalem veritatis originem esse ipsam veritatem, i. e. cujus certitudo et autoritas ex alio non pendet. Illud, quod Christianis pro regula datur, necessario oportet ita amplum esse, ut clare et distincte ducat et instruat illos in omnibus, quae occurri possunt; sed quum reperiantur innumera, quae quoad circumstantias et aliter particularium Christianorum multum interesse possunt, de quibus nulla praecisa regula in scripturis invenitur, ideo scriptura nequit iis esse regula. 6. p. 47. Quia scripturae unanimiter (exclusis quae Apocryphae dicuntur) ab omnibus Christianis recipiuntur et dictante spiritu scriptae habentur, et si qui errores injuria temporis irrepserint, parvi sunt, praesertim in rebus substantialibus, ita saltem, ut testimonium amplum et sufficiens omnibus christianae religionis essentialibus relictum sit, existimamus, eas esse aptissimum externum inter Christianos controversiarum judicem, ita ut, quaecunque doctrina iis contraria sit, jure merito negari possit, et quasi haeresis rejici: et pro nostra parte et doctrinas et mores nostros earum examinationi libentissime concedimus.

2. Differenzpunkt.

Was christliches Glaubensdogma sei, hat nach den Katholiken aus jener doppelten Erkenntnissquelle nur die von Gottes Geist geleitete, darum unfehlbare Kirche zu bestimmen u. ihr muss diesfalls jeder einzelne Christ sich unterwerfen. Wenn hiermit namentlich die (dogmatische) Auslegung der (,,oft mehrdeutigen und dunkeln") heil. Schrift vom Urtheil der Kirche abhängig gemacht wird: so verschmähen dagegen die Protestanten jedes von der (sichtbaren) Kirche aufgestellte Auslegungs- und Glaubenstribunal, behauptend, dass der wahre Sinn der heil. Schrift, so weit ihr Inhalt die Summe des zur Seligkeit nothwendigen Glaubens constituirt, aus ihr selbst deutlich erkannt werden könne. Die Quäker, das innere Licht über die Bibel stellend, fordern zum Verständniss derselben eine aller Bibelforschung vorausgehende, unmittelbare Erleuchtung der Einzelnen und weichen somit von dem kathol. u. protest. Princip gleich weit ab.

Stellen der