sophiae sobria cognitio, quod a philosophis fere natae sunt omnes haereses, quum per philosophos item oppressae sint. Valentinus philosophus oppugnaverat ecclesiam, sed Iustinus philosophus, et Irenaeus philosophus defendit. Marcion philosophus impetiit veritatem, sed Tertullianus philosophus confecit hostem. Celsus philosophus blasphemias evomuit in Christum, sed Origenes melior philosophus ex illius blasphemiis illustravit Christi gloriam. Libanius sophista defendit idololatriam, sed hoc facundior Chrysostomus asseruit verum Dei cultum. Idem fecit orator Symmachus quod Libanius, sed hunc confodit potentior orator Prudentius. Itaque bona quaedam spes habet animum meum, fore ut hanc ecclesiae tempestatem Dominus inscrutabili suo consilio vertat in bonos exitus, excitetque nobis Irenaeos aliquot, qui compositis dissidiis pacem orbi restituant. Hunc interim Irenaeum velut ominis fausti loco laeta fronte dignaberis accipere, praesul optime, tui nominis auspiciis in lucem prodeuntem. Id ut facerem non tam mihi persuasit singularis quidam ac ut gratuitus ita perpetuus animi in me tui favor, quam uno omnium ore praedicata morum tuorum integritas, cum admirabili prudentia parique humanitate coniuncta. Sed nulla laus episcopo dignior, quam quod ubique studes paci concordiaeque christiani populi. Atque hae quidem in te virtutes hoc sunt admirabiliores, quod aetate florenti Nestorem quemdam, ut ita loquar, praestas tum illustriss. principi Ferdinando, tum ecclesiae Christi. Nec ignota, nec tuas dotes praedico, sed pro donis in te collatis, et Deo gratias agimus et nobis gratulamur. Amplitudinem tuam nobis omnibus augeat is, a quo solo proficiscitur vera felicitas. Datum Basileae sexto Calend. Septembris. Anno MDXXVI.

EIUSDEM ARGUMENTUM IN SECUNDUM LIBRUM IRENAEI.

In primo libro recensuit ac detexit Valentini et aliorum qui hunc secuti sunt opiniones, quae fere tales sunt, ut in lucem protraxisse, sit confutasse. Hic cum singulorum dogmatibus congreditur, indicans, quid a quibus philosophis sint suffurati ad deceptionem simplicium haeretici. Sic autem cum illis pugnat, ut ex ipsorum doctrina sumat tela, quibus illos conficiat. Vix enim sibi constare potest qui multa comminiscitur. Est unus aut alter locus in hoc libro, qui requirit candidum interpretem. Unus est cap. 49. ubi videtur sentire quod solus Pater sciverit diem et horam, ignorante filio. Verba S. Irenaei subscribam: Quandoquidem et Dominus ipse, Filius Dei, ipsum judicii diem et horam concessit scire solum Patrem, manifeste dicens: De die autem illa et hora nemo scit, neque Filius, nisi Pater solus. Si igitur scientiam diei illius, Filius non erubuit referre ad Patrem, sed dixit quod verum est, neque nos erubescimus, etc. Dubitandum autem non est, quin pio sensu haec scripserit Irenaeus. Sed pulchre nobis exemplum ingessit, quos pudet quidquam nescire, etiam in rebus divinis. Alter est in capitibus 39. et 40. ubi refert Dominum non fuisse passum anno trigesimo aut trigesimo primo, sed ultra quadragesimum annum docuisse evangelium. Hanc opinionem confirmat ratione et auctoritate duplici. Rationem hanc affert, quod quemadmodum Dominus pueris, adolescentibus, viris et senibus servandis venerat, ita conveniebat ut omnium

aetates susciperet; post annum autem quadragesimum homo vergit ad senium. Auctoritatem profert ex evangelio Ioannis: Quinquaginta annos nondum habes, et Abraham vidisti? Ex hoc colligit, Dominum id temporis praetergressum annum quadragesimum, nondum autem ad quinquagesimum pervenisse. Confirmat hoc testimonio discipulorum qui cum Ioanne evangelista vixerant in Asia, qui se praedicarent haec audisse non solum ab ipso Ioanne, verum etiam ab aliis apostolis. Haec opinio plurimum discrepat ab ea, quam nunc sequitur ecclesia. deret lector.

EIUSDEM ARGUMENTUM IN TERTIUM LIBRUM IRENAEL.

Consi

Videtur hoc vir sanctissimus Irenaeus studio cavisse, ne scholiis aut argumentis foret opus; adeo diligenter in titulis capitum rei summam colligit, et in singulos libros praeloquens recenset ordine, quae dixerit libro superiore, proponens quae proximo dicturus est. Si quis tamen de his copiosius avebit cognoscere, legat quinque Tertulliani libros adversus Marcionem, in quibus Irenaeum imitatur. Sunt autem minutula quae annotavimus, eaque pauca. Cap. 38. recitat ex Genesi: Et ipse conteret caput tuum; ut ipse non referatur ad mulierem, sed ad semen mulieris, qui est Christus. Cap. 21. dicit filium hominis commixtum Verbo Dei; pio quidem sensu, sed verbo quod nunc aversantur theologorum aures, quum a permiscendi miscendique vocabulis non abborruerit Augustinus epistola tertia: tametsi quod Augustinus dixit, durius est dicto Irenaei. Ait enim, Quoniam Deus homini permixtus sit; Irenaeus dicit, hominem Deo commixtum. Solum autem uniendi verbum nunc placet scholis, quum nulla vox sit magis impia, nisi benigne interpretemur. Haec ob eos commemoro, qui miras concitant tragoedias ob voculas. Quarum emphasim interdum non intelligunt. Eodem in loco sanctus Irenaeus dicit, Christum juxta humanam naturam adoptatum, ut fieret filius Dei. Verba ejus sic habent: Et qui filius Dei est, filius hominis factus est, commixtus Verbo Dei, ut adoptionem percipiens fiat filius Dei. Cap. 12. referens locum ex Actis Apostolicis 15. quum ponat idolothyta, sanguinem et fornicationem, suffocatorum non meminit, et ni fallor, alicubi sic refert Ambrosius; reliqua minutiora sunt, quam ut operae pretium sit commemorare.

EIUSDEM ARGUMENTUM IN QUARTUM IRENAEI LIBRUM,

Hic Irenaeus velut eluctatus e locis confragosis et impeditis ingreditur campum liberiorem, explanans multa Scripturarum loca, quae depravarant haeretici. In hoc libro, quemadmodum et in quinto, frequenter asserit liberum arbitrium, cui tribuit, quod et angeli ceciderunt et homo in mortem prolapsus est, et quotidie prolabuntur impii. Idque facit non uno in loco. Unum locum adscribam ex cap. LXXI. Et propter hoc, inquit, Deus consilium quidem bonum dat omnibus; posuit autem in homine potestatem electionis, quemadmodum et in angelis, etc. Et alibi dicit, in boc hominem esse conditum ad similitudinem Dei, quod permissa sit illi libera voluntas. De eucharistia frequenter meminit, sed ea religione qua fere veteres solent de hoc mysterio verba facere: veluti cap. libri huius XXXII. vocat eucharistiam novi Testamenti

novam oblationem, quam ecclesia ab apostolis traditam in universo mundo offert Deo. De transsubstantiatione nihil aperte dicit; nisi quod Christus, ut refert, panem ex frumento confectum dixerit corpus suum, vinum sanguinem suum confessus sit. Rursus capite XXXIV. sic loquitur: Quomodo autem dicunt carnem in corruptionem devenire, et non percipere vitam, quae a corpore Domini et sanguine alitur. Ac mox: Quemadmodum qui est a terra panis, percipiens vocationem Dei, iam non communis panis est, sed eucharistia, ex duabus rebus constans, terrena et caelesti. Et offerendi verbo frequenter utitur. Tanta erat sanctissimis de rebus divinis loquendi reverentia, priusquam ecclesia super huiusmodi mysteriis pronuntiaret explanatius. Opinor et ob eam caussam priscos doctores de multis parcius ac tectius fuisse locutos, ne si sanctum proiecissent canibus, Ethnicis ac ludaeis praeberent ansam blasphemiae. Sed melius ex ipso disces Irenaeo.

EIUSDEM ARGUMENTUM IN QUINTUM LIBRUM.

In hoc quinto libro quum multa Scripturarum loca diligenter explicentur, quaedam tamen insunt, quae nisi quis commode interpretetur, non satis congruere videntur cum his dogmatibus, quae hoc tempore praescribit ecclesia. Probat enim Justini martyris sententiam, qui dixerit, Satanam nusquam ausum dicere blasphemiam adversus Deum, priusquam advenisset in terras Dominus, eo quod nondum cognosceret damnationem suam. In altero loco videtur sentire, animas exutas corpore non statim frui glorificante visione Dei, sed abditas servari in diem resurrectionis: de purgatorio nulla mentio.

Quin potius videtur duplicem sentire resurrectionem; primum animarum, mox corporum. Sic enim loquitur in calce operis: Quum enim Dominus in medio umbrae mortis abierit, ubi animae mortuorum erant, post deinde corporaliter resurrexit, et post resurrectionem assumtus est: manifestum est, quia et discipulorum ejus, propter quos et haec operatus est Dominus, animae abibunt in invisibilem locum, definitum eis a Deo, et ibi usque ad resurrectionem commorabuntur, sustinentes resurrectionem post recipientes corpora et perfecte resurgentes, hoc est, corporaliter, quemadmodum Dominus resurrexit, sic venient ad conspectum Dei. Hactenus Irenaeus, in quibus quum ait, Post recipientes corpora, et perfecte resurgentes, subindicat aliquam animarum resurrectionem imperfectam ante recepta corpora. Rursum quum ait, Sic venient ante conspectum Dei, significat animas non recipi in gloriam caelestem ante resurrectionem corporum: in quo errore fuisse videtur Ioannes pontifex romanus, eius nominis xxI. coactus opera theologorum parisiorum ad palinodiam, coram Galliarum Rege Philippo, non sine buccina; quod indicat Ioannes Gerson in sermone de pascha. Quin et Hieronymus alicubi testatur, eum sensisse cum chiliastis, quum alias, tum enarrans Ezechielis caput trigesimum sextum. Sed in huiusmodi multis veteres illi cum candore, nonnumquam et cum venia legendi sunt, quod haec tum temporis nondum in quaestionem venerant, aut si venerant, nondum excussis Scripturis ecclesia super his suam sententiam clara voce pronuntiarat. In prima quidem praefatione dubitabamus, utrum graece scripsisset Irenaeus, an latine, nec adhuc

certum aliquid habemus, nisi quod Hieronymus, eo loco quem modo citavi, testatur eum fuisse Graecum: quamquam et hic dubitare licet, utrum natione Graecum dixerit, an scriptorem graecum. Sed apparet illum de scriptura sensisse, quum illum copulat cum Apollinare, quem constat graece scripsisse. Verba Hieronymi sic habent: Quod et multi nostrorum, et praecipue Tertulliani liber, qui inscribitur de spe fidelium, et Lactantii Institutionum volumen septimum pollicetur, et Victorini Petabionensis episcopi crebrae expositiones, et nuper Severus noster in dialogo, cui Gallo nomen imposuit; et, ut Graecos nominem, et primum extremumque coniungam, Irenaeus et Apollinaris. Haec Hieronymus. Adiuvant hanc opinionem tituli librorum graeci. Tantum obstrepit, quod versus aliquot graecos admixtos videmus illius libris, quod ab auctore fit usitate, ab interprete non item: tum quod nullus indicavit interpretis nomen. Bene vale lector.

NICOLAI GALLASII.

EPISTOLA NUNCUPATORIA AD EDMUNDUM GRINDALLUM, EPISCOPUM LONDINENSEM, IN QUA SUAE IRENAEL EDITIONIS CONSILIUM EXPONIT.

Mitto ad te, vir amplissime, fructum aliquem laboris nostri, cuius hoc tempore edendi occasionem, ac simul quae me nunc tempestas Genevam expulerit paucis accipe. Quum nuper in Galliis, speciosae pacis praetextu, tam crudeliter vexatae essent ecclesiae nostrae, ut longe miserior esset earum conditio, quam dum aperto bello ac diris persecutionibus antea palam affligebantur, ego tristem exitum animo praevidens, in Angliam ad te cogitabam: quo mihi et planior via et brevior traiectus et commodior rerum mearum tractatio fore videbatur. At subito Aureliae exorta seditione, quam pridem moliebantur papistae, ut nostros impune trucidarent; multis interfectis, aedeque, in qua aggregabantur, incendio consumta, mihi non solum mutandum consilium fuit, sed omnis via et ratio captanda, et qualiscumque rimula observanda, qua e tanto periculo evadere statim liceret. Saepius enim vitae periculum subieram: inflammabatur populi furor, ministri deposcebantur ad caedem, urbis vero portae tam diligenter observabantur, ut nemo egredi posset. Itaque in tam gravi discrimine quaecumque exeundi facultas offerretur, utendum fuit. Nec me sane, et collegas nonnullos, in ipso momento ope sua destituit Dominus. Nam emissi noctu Aurelia, deviis itineribus per medias silvas Montargium usque deducti sumus. Ibi salutata illustrissima Ducissa, quae nos omni officio ac pietate adeo sibi devinxit, ut nec illi umquam satisfacere, nec eius virtutes satis praedicare possimus, longius progrediendi consilium cepi, atque illius ipsius heroidis favore et ductu, post longas molestias in hanc usque urbem perveni. Tum respirans paullulum, ubi cum dilectissimo et suavissimo fratre meo D. Theodoro Beza de publicis et privatis rebus communicassem, is me rogavit, quid mihi nunc esset prae manibus. Tum respondi, mo de sublevando animo tantum et relaxando ab iis curis, quibus diu vexa

ea

tus erat, cogitare. Non est vero tuum, inquit, languori et ignaviae indulgere, ac certo scio, te hoc tempus, quod tibi vacuum a negotiis datur, non posse in otio transigere. Me ergo ad conciones et praelectiones hortatus, simul adiunxit, se iamdiu aliquod meditari, in quo non inutiliter operam meam, si ita videretur, locare possem. Satis nosti, inquit, quam utilis sit lectio veterum doctorum, quam tamen plerique negligunt, cum propter obscuritatem tum etiam ob impuritatem nonnullam, quam labantia iam illa tempora doctrinae christianae attulerunt. Utrique impedimento remedium facile adferri potest, si primum distinctis librorum capitibus, summae rerum et sententiarum praefigantur, quibus animo conceptis ac perspectis, lector facile assequetur, quid singula contineant; ac praecipuo illo labore superato, reliquum facile exhauriet, atque etiam gustu doctrinae illectus latentem fructum colliget ac recondet. Deinde impuritati facile occurretur, si in cuiusque operis fine addatur admonitio aut censura, qua ostendantur ea, quae purae et sanae doctrinae minus consentanea sunt, ac detorti aut implexi et involuti Scripturae loci vera et genuina interpretatione explicentur. Tum admonuit, ut, re diligenter expensa, iudicarem, num res digna esset, cui labor et opera impenderetur; ac me incitavit, ut ei in isto otio manum admoverem. Ubi considerassem attentius, omnino assensus sum. Periculum feci ex re ipsa, ac plane agnovi opus dignum esse, cui plurimi docti et in rebus divinis exercitati animum intenderent: vix enim unus tot veterum evolvendis voluminibus, annotandisque et recensendis sufficeret. Visum est igitur ab eo, qui inter Latinos antiquissimus censetur, initium facere, ab Irenaeo scilicet, cuius scripta ut obscura, ita plerisque in locis corrupta et depravata fuerunt. Quamvis autem ipsum inter Latinos numerandum non putem, (nam phrasis plane graeca est) tamen quia nondum naturali suo habitu et ornatu indutus apparuit, eum, quem hactenus inter Latinos obtinuit, locum illi relinquo. Testantur nonnulli pii et docti viri, se graecum legisse in venetiana bibliotheca, ubi quum ab iisdem postea quaereretur, locus vacuus est repertus. Alii etiam in Vaticano visum ferunt. Qui talia monumenta ecclesiae adimunt aut invident, digni sunt, qui perpetuo horrendis invidiae furiis et diro conscientiae vulnere crucientur. Graece vero scripsisse Irenaeum testantur multae paginae, quas apud Epiphanium transscriptas reperimus. Eas autem inseruimus huic libro atque objecimus versioni, ut pius lector facile de hac re iudicaret. Quod si quis excipiat, potuisse Irenaeum utraque lingua scribere, atque in latinam vertere, quod prius graece edidisset, quamvis mihi verisimile non sit, ego tamen non magnopere laboro, nec sane contendendum puto. Mihi satis est, Graecum esse ac scripsisse graece; id quod librorum tituli, Homeri et Hesiodi versus intexti, item ἀνακόλουθα καὶ ἀναπόδοτα admodum frequentia satis ostendunt. Praeterea dictiones, phrases et formae loquendi minus usitatae Latinis, veluti nomen conditionis pro creatione, aegrimonia pro aegritudine, deminoratio pro diminutione, habere pro posse, quemadmodum pro quomodo, Deus non bene sensit in illis, pro non acquievit, vel acceptos illos non habuit, et sexcenta eiusmodi, quae diligens lector facile poterit animadvertere. Atque optimus sane huius rei aestimator ac iudex est Hiero nymus, qui hunc inter graecos scriptores constanter annumerat.

Est