W księdze beneficyów kruświckiej znalazła się później wpisana ewaluacya z ksiąg konsystorskich wyjęta i na dekrecie króla i sejmu z r. 1641 się opierająca. Tam znaczy grzywna = 22 zł.; kopa 28, a wiardunek = 5 złotym 1).

=

Waga. Liber Długosza wspominał (II, 164) centnar soli, kamień łoju, wosku i wagę nazwaną talenta cerae (II, 239), o ostatniej wadze dodał Zieliński te słowa:,,tyle może co kamienie" (Bibl. warsz. 1. c. str. 357). Liber Laskiego objaśnia wątpliwość co do wyrazu talentum, albowiem dodaje wyraz polski ku pomocy thalentum piperis alias funth" w Pakości (I, 186). Połową funta była marca, libra, grzywna (8-12 łutowa). Zachodzi w Łaskim kilkakrotnie waga znana kamień, lapis cerae II, 419, 510, wosku kamień „szmalcowanego“ (II, 534), 7 kamieni łoju (sepi) z jatki (II, 352), 5 kamieni łoju na świece (II, 535).

Centenarius centnar, (Helcel, I, 220, 221,,,centenarius ferri," I, 225,,medius centenarius qui dicitur przykladek") za granicą ważył 100 funtów 24 łutowych. W Polsce za Zygmunta I miał centnar 126 funtów, a to poszło ztąd, że porównywano grzywny nierówne (których 2 szły na funt) pragskie z polskiemi. Urzędową wagę zaprowadziła dopiero konstytucya r. 1565 2), mocą której centnar 5 kamieniom, kamień 32 funtom, funt = 32 lutom, lut 48 skojcom. Dwa łuty szafranu brał biskup poznański r. 1564. (Jabczyński 1. c. str. 103).

Miara objętości. Dla ciał sypkich jednostką jest corus korzec. U Długosza największą miarą jest modius równy 12 korcom (Lib. Dł. I, 347, III, 421), w Łaskim także modius zachodzi (I, 104; II, 388, 334), jest atoli częścią większej miary zwanej spądy (I, 441, 685; II, 334, 388). W dwóch miejscach spady równe są 5 modiis, w jednem 3 modiis, w jednem 30 modiis. Wyraz ten spądy zachodzi w XV wieku w statucie Ziemowita IV z r. 1421:,,agrum ubi 30 modii possint seminari alias spądy 3). Najniezawodniej owi,,spudownicy, narocznicy, których znaczenia dotąd nie wyjaśniono" 4), stoją w związku ze spądami, zwłaszcza że w dyplomacie z r. 1249 Wacława czeskiego zachodzi zbliżony wyraz swode seu narok, oznaczający serwitut 5), zkąd spudownicy, narocznicy. Modius alias wiertel zachodzi r. 1612. (Notatki p. Lekszyckiego).

Mensura w Długoszu (III, 138) jest wyrażeniem prawnem: 4 mensuras znaczy cztery wymiary w ziarnie trojakiem. Sam Długosz wytłomaczył to, pisząc zamiast 4 mensuras (III, 130) per 12 coros. Mensura zatem oznacza sypkę małdrową. Dawano 3 razy tyle, gdy w jednym ziarnie oddano sypkę. Dokument Kazimierzowski z r. 1335 dobrze ten wymiar wyjaśnia: maldratam triplicis frumenti, 4 vide

1) Ex libro Beneficiorum Crusvicensi. Reductio antiquae monetae per decreta episcopatus CracoTiensis. Prima de anno D. 1646, secunda de a. D. 1676 die 3 Jan. oblata ad acta Consistorii Varsaviensis die veneris 16 Octobr. a. D. 1716: Marca una lata facit flor. polonicales 28. Sexagena una lata florenos polonicales 28. Ferto unus 5 iuxta primum in fundamento praeiudicato decretum S. R. Maj. in comitiis generalibus a. D. 1641 fer. V ante f. s. Matthaei latum. 2) Vol. leg. I, 686. 3) Helcel, Starodawne pomniki I, 280. ) Hube: Prawo polskie str. 41. 5) Du-Cange v. swode, vox bohemica, servitutis species. Vencesl. reg. Boh. doc. 1249. Homines liberi tam ab his quae dicuntur vulgariter narok seu swode, quam ab his quae vocantur narez;" Kod. dypl. wielkop. narocznikones (n. 168, 173, 156, 200).

licet mensuras tritici, 4 siliginis et 4 avenae 1). Ogółem 12 korcy. Zieliński przełożył mensurę na miarę, lecz mylnie. Wyjątkowo mensura znaczy korzec w Łaskim (I, 9,10), z reguły znaczy normalną miarę zwaną ćwiertnia, która równa się metrocie. (Lib. L.,,mensuram alias po czwyrthny" I, 22.) Czacki powiada:,,metretes, pod tem imieniem szła ćwiertnia". Notatki p. Lekszyckiego z archiwum poznańskiego także nazywają: metreta alias ćwiertnia r. 1596 i 1612, nadto przytaczają ważny dekret, objaśniający, że mensura, przy mesznem używana, równała się ćwiertni, a ćwiertnia = 4 modiis czyli wiertelom, Wypis brzmi dosłownie: Mensura antiquitus pro missalibus usitata iuxta plurima praeiudicata idem significat, quod metreta et licet frumenta quaevis per modios seu wierteliones metiantur, ad metretas tamen redigantur, ita ut ex 4 modiis seu wiertelionibus una coalescat metreta. Decretum, Śnieciska.

:=

Takich ćwiertni, metret, mensur, szło 12 na jeden maldr. 2). Ćwiertnia miała wierteli 44). W Łaskim (I, 333, coros alias wiertelie) zrównane korce z wiertelami, to znów (I, 130) rzeszetnik alias corus zachodzi, albo quarta alias czwyercz (1, 604), coretus (korczyk I, 16, 22), Ostatnia nazwa będzie owym,,korzeczkim, z których wchodzi 3 w wiertel" (Chomętowski 1. c. 305).

=

Wiertel cyli firtel (ztąd quarta ćwierć) sandecki równie jak poznański zawierał garncy 18; ćwiertnia więc miała 72 garncy 3). Korzec poznański w XVIII w. miał garucy 20. (Not. p. Lekszyckiego).

Coretus pewnie mniejszy był od wiertela, bo gościnny składa owsa korzeczek, i koń ze stajni królewskiej dostawał unum coretum avenac, pewnie 6 garncy owsa (Helcel, Starodawne pomn. I, 220).

W księdze Beneficiorum kruświckiej stoi: „,2 czwierci żyta i 2 owsa alias czwiertnię", czyli 4 ćwierci zboża czynią ćwiertnię, azatem ćwierć równałaby się wiertelowi. Grzębski w swej geometryi zaświadcza, że małdr paryzki czyni 12 czwerteń jako i w Polsce, a ćwiertnia paryzka jest tylko jako w Krakowie kazimierska, albo w Wielkopolsce kaliska, bo także 4 korce czyni +).

W kaliskiem i wieluńskiem nazwana jest: mensura alias czwyerthnya (II, 97, 111, 115) corus wiertelowi (II, 97, 101, 112, 113, 119); miara nazwana metreta (II, 97) to znów „5 quartas alias myari" (11, 97); tria quartalia alias wyertelye (II, 125), dimidium quartale alias vyertel (II, 101), unum quartale alias wyertel (II, 115; mensuras alias wyertelye (II, 115), których stosunek do siebie nie da się na podstawie księgi oznaczyć dokładnie. Przywiedzione zaś miejsca naprowadzają na domysł, że w wieluńskiem ćwiertnią zwano rzeczywiście wyjątkowo miarą (mensura, metreta), wiertel zwano korcem (corus), a tłomaczono na łacinę wiertel quartale (ćwierć). W Kod. dypl. wielkop. (n. 2011) tak samo wiertel nazwany: quartale 3). Najmiejszą miarą ciał sypkich jest t. zw. amphora (II, 209), pewnie rączek, jako wymiar dani konopnej lub maku w ziarnie. Zachodzą jeszcze miarki mączne

1). Kod. dypl wielkop. I, 479. 2, Jabczyński 1. c. 85. „,Ex isto molendino dantur qualibet septimana silig czwertni 2, facit per annum maldr. 8, czwertni 8;" tygodni 52 po 2 ćwiertnie czyni 104, co podzielone przez 12 daje rzeczywiście 8 maldrów i 8 éwiertni. Również w lustracyi dóbr starostwa Oświecimskiego z r. 1569 maldr = 12 ćwiertniom „,Owsa maldrów 6, facit metretas 72." Chomętowski: Materyaly 1. c. str 345. 3) Tamże,,a metreta continent wierteli 4." 4) Lustracya z r. 1569 1. c. 5) Linde v. ćwiertnia.

(II, 334, 382), wielkości nieznanej i cassula 1) de frumento (I, 577, 653), do objaśnienia służy dodatek, że 6 cassulae uważano za mały dochód (parum provenit).

Miary płynów są: tunna (beczka) piwa (I, 216), miodu 2) (I, 560). W Lindem beczka ma garncy warszawskich 72, półbeczek 36 garnców, ćwierćbeczek antał Achtel garn. 18. jachtel (ośmina, osmak) beczki, kwartu czyli ćwierć, równe garucowi 2 plgarncom, lub 4 kwartom, albo 16 kwaterkom. Cztery kwarty czynią garniec. Herb. Stat. 179. W Łaskim mamy poddziały beczki np. octuale (achtel) I, 583, 681; II, 223, 285 piwa, quartale mellis (I, 563) miodu, Jabczyński (1. c. str. 97) ma,,ćwierć miodu alias quarta". W Łaskim jest schanek (I 681) naczynie dawane od każdego piwa achtla (a quolibet vase seu octuali). Wyraz ani w Długoszu ani Lindem niespotkany. W Długoszu dań piwna jest pokow, tudzież zachodzi jako poków miodu (I, 277, 287) w Łaskim jest urna mellis alias pokowy (I, 670), a pokowne od waru (II, 419, 510), amphora cervisiae od waru piwa (II, 439). Szanek, poków, wreszcie pubanyek (II, 285), manuale, i amphora są naczyniami, dzbanami bańkami, półbańkami, nieokreślonej wielkości. Drobną miarą miodu jest t zw. rączek (II, 95), pięknie tłómaczący nazwę manuale. W kodeksie wielkop. zachodzi urna mellis (n. 66. 344, 455, 739) i ciffus miodu (n. 535, 577), rozmar (r. 1293 n. 711). W wieku XVI mierzono miód na wiadra, na miednice i półmiednice (Chom. Materyaly 1. c. str. 205). Spądy do zamku Rawskiego dawane przez mieszczan (Lib. L. II 334), obok danin bednarskich tw. czoschy (ciosy), cisy, (kod. Małop. I, 48) służyły zarówno do ciał sypkich jak płynnych.

Calidar II, 439 jest raczej naczynie, niż miara, kadź, kocieł (tabernator habet calidar plebani, a quo per 1. amphoram cervisiae). Naczynia kościelne są ollae, lagena (dzban) stannea sive cantharus (II, 109), gdy był wielki mieścił w sobie 7 ollas vini (tamże).

Miary czyli oznaczenia wzięte z przyrody: manipulus snop 3); cassulla siliginis (II, 111) kopa w snopach; geruga seu ligatura canapi (I 583, wytłomaczona innem miejscem kytha (kita, kić) alias ligatura (II, 335); także znana kić, wieniec, (ligatura seu crinile cepae) cebuli (II, 479. Siano rachowano na wozy 10 currus de foeno II, 379), stogi acervus (I, 576, 582), cumulus alias stożek (I, 582), lub stóg, kopa, (ztąd siano kopić) zwana cassulla 6 cassulae *) de foeno I, 578 rybną daninę rachowano na pręty: 4 virgas piscium (II, 443) jaj obliczenie zwyczajne zwało się: capetiae (medel ovorum 6) II, 282).

1) Decima manip. 18 cassularum cuius valor 1 marcam I, 638; 12 cassulae frumentorum I, 653, ex quarta casula I, 36. Du Cange v. cassula nazywa mensura frumentaria = capsula, obok tego zwie się a sula (tak samo przez 2 s) fascis stóg dla oznaczenia siana. 2) Jabez. 1. str. 95,,beczka miodu z boru biskupiego." 3) Lib. E. II, 474 „unus unam cassulam alter alteram usque ad manipulos inter se dividunt.") Casula i cassula słusznie Zieliński nie rozróżniał ze względu na pisownią (1. c. 342). Indeks do Liber Długosza rozróżnia, cassula ma być suopek, a casula stóg. Du-Cange przywodzi z praw polskich 1523 wyjątek (1, 424), gdzie cassula przez s podwójne znaczy stóg. Quia tu recepisti sibi violenter 10 cassulas foeni in prato ipsius haereditario." Wyżej wskazaliśmy, że cassula jest miarą także dla ziarna, dla snopków jest kopą. Casula kopa r. 1578 i 1666, jak mi łaskawie podał p. Lekszycki w zapiskach 5) Chomętowski: Materyaly do rolnictwa z r. 1557 str. 205, 375. ) Du-Cange Capeta tritici Stat. Wlad. Jagiełły r. 1433 (1, 113); capetiae Hungaris, dicuntur quindenae alias acervuli manipularum.

Z XVI wieku jest nazwa mus masła tyle co kwarta, pół solanki żyta, lnu desiatok.

---

Miara długości powierzchni. W informacyi Piotra Wydżgi (Lib. Dł. III, 355) mamy rachubę: stopa (,,na trzy stopy") i łokiec cubitus alias lokyecz".

W Łaskim zachodzi: stajisko (II, 29), staje, stadium bardzo często, virga = pręt (I, 231, 196 hortus na dzeszyaczy prathow) luska. Łąka dł. 65 virgarum alias prathy (I, 230). Miara szerokości najczęściej po gospodarsku wyrażona, jako to: zagon = sulcus II, 264; skład = bissulcus II, 371, lub compositus II, 467 1). Las mierzono na staja (II, 326).

Lan, włoka, laneus, mansus, arvus, jest obszar powierzchni w księdze różnie opisywany, tak co do postaci, jak objętości. Jakkolwiek rola była kiedyś pomierzona (certis signis distincta et limitata II, 430) łan nie zawsze był nazwą geometryczną, często rolniczą.

Łan w księdze dzieli się na ploszy alias particulae I, 23, działy arvus, sors II, 328, 330, tu 3 działy szły na łan; półdziałki, pars agri I, 616; niwy, argula II, 305, wzdłuż 3 staja; morgi alias iugera I, 39, 114, 231, jutrzyny 2) I, 433, a nadto kliny, trzykliny, nowiny, przydziałki, przymiarki sive przecze, przydatki, kopaniny, zdradzające w nazwie swe gospodarskie pochodzenie, czasem wyraźnie w księdze jeszcze zapisano: de mericis alias niwy noviter exstirpatis I, 492.

Stosunek miar; lany i włoki. Przyznał już Ostrowski, że przy obliczaniu dawnych korcy, beczek, funta i łokcia są niepewności, różne bowiem ziemie różnych używały miar normalnych. Prawo dopiero pod koniec XVI wieku (r. 1565) odwołuje się do krakowskiego łokcia, który miał cali 24. Do rozwikłania tej ważnej rzeczy, nadawałaby się praca nowa na tle historycznem, na dokumentach ksiągach beneficyów, rejestrach gospodarskich, listach chłopów, zapiskach archiwalnych oparta. Nowsi autorowie albo starannie omijają tę sprawę, albo odmawiają przodkom naszym znajomości miar gruntowych, albo powołują się na podania Solskiego, Haura, Zaborowskiego, Czackiego i innych. Aliści nie podobna odmówić rzetelności słowom Kolberga W.,,Zebrawszy wszystko co pisali o miarach gruntowych Solski, Czacki, Zaborowski i inni, przekonać się można, że podane wiadomości nie są dostateczne i znaczenia różnych miar nie wyjaśniają, a nawet ścisłością i formą matematyczną praktycznego pożytku nie przynoszą. Jeden tylko uczony Czacki rzecz dobrze zrozumiał, stosunki i przywileje dawne, oraz powinności gruntowe zbadał, lecz poszukiwań swych do miejscowości i nowszych czasów nie zastosował, mylne podania Solskiego 3) za prawidło przyjął i przedmiotu nie rozwinął 1)“.

Księga Łaskiego, jako pomnik źródłowy z XVI wieku, posłuży badaczowi w tym kierunku. Stwierdza ona, że przodkowie nasi znali dobrze normalne miary, jednakowoż oblicze ornej ziemi się zmieniało, przez niepłodność, silną wegetacyą, przymiarki kęsów roli, zdobytej przez karczowanie lasów. Cierpiała na tym syme

1) In 6 compositis alias na skladziech, lub gdzieindziej duplatae sulcorum, składy nazwano. 2) Helcel: Starod. pomn. t. II nr. 4072 „zagroda cum jutḥrzina“ i nr. 2522 „jutrzinas agri.“ 3) Czacki przeważnie się opiera na materyałach zebranych mozolnie przez Łojka. Na str. 237 0 litewskich i polskich pr. mówi bowiem: „przykład Feliksa Łojka dal tablicę, którą przyłączam. 4) O lanach i wlokach, wstęp do dzieła znajdującego się w rękopisie (Bibl. Warsz. 1870 t. IV, 429). W. Kolberg umarł į dzieło jego nie ujrzało światła dziennego.