Sayfadaki görseller
PDF
ePub

1

e Giovanni da Prato, in quel secolo XV che ci dette cosí impudenti «< sperni tori » e «< calunniatori », i quali osarono chiamar Dante « poeta da calzolai » e la Commedia un libro « da dare a li speziali per farne cartocci, o vero piú tosto a li pizzicagnoli per porvi dentro il pesce salato »; è bello, ripeto, l'ascrivere tra quelli Ciriaco Pizzicolli « l' indefesso raccoglitore di epigrafi greche e latine, di codici, d'ogni sorta di cimeli, esaltato come campione della rinnovata latinità dal Niccoli e dal Traversari... da Leonardo e da Carlo aretini, dal Biondo, da Poggio stesso, benvoluto da Eugenio », che poi, nel certame coronario del 1441, s'ingegnerà di mostrare quanto poteva la nostra lingua, in quella stessa S. Maria del Fiore, le cui arcate doveano echeggiare ancora delle parole calde e potenti, colle quali, dieci anni prima, un altro marchigiano, Francesco Filelfo da Tolentino, al quale già accennammo, riabilitando in certo modo dinanzi a Dante la sua regione, che nel secolo XIV avea prodotto l'autore dell'Acerba, si era levato a difendere il divino Poeta.

Firenze, 1899.

[ocr errors]

....

MEDARDO MORICI,

Kiriacus de Piceni collibus Anchonitanus viro clar. P. de Bonol. Liberij f. Anchonitano s. p. d.

Cum Venetiarum ad urbem profecturus iter haberem, et ad vetustissima Fauni moenia ventum consisterem, huc ubi iam dies cœlo concesserat alma occeano (sic) cadente Phebo, placidum per membra soporem tacite sub noctis curriculo carpere placuit; sed paulo antequam cristatus ales vigili ore tepidum provocaret diem, nec dum in luteis aurora fulgente bigiis (sic) astra fugarat olympo, et ecce iamque in ipsa ut videbatur aula Faunj obtulit se mihi in sonnis ante oculos insignis forma, et maiestate puer, pluribus undique comitatus claris equestris iurisve consulti ordinum viris spectatissimis alijsque civibus ornatissimis. Hic ea forte tempestate adolescentulus, amisso genito re, huiusce presul urbis considebat. At ego itaque dum tantorum coetum diu admirans hominum perlegerem oculis, vir ex his quidam eques ad me, magna se gerens gravitate, conversus, talibus me vehementer obiurgando dictis visus est: unde hec tam ceca,

3

'Cfr. L. BRUNI, I Dialogi ad Petrum Histrum, ediz. Kirner, Livorno, 1889, p. 34. Cfr. GIROLAMO MANCINI, Un nuovo documento sul certame coronario di Firenze del 1441, Firenze, M. Cellini, 1892, p. 9; cfr. a questo proposito anche FR. FLAMINI, La lirica toscana del Rinascimento anteriore ai tempi del Magnifico, Pisa, p. 5, 34 n. I.

'Haec conferenda sunt cum verbis Antonii Constantii ad Ovidii Fastos (Romae, 1489, lib. IV, extremo).

<< Eius portae (Fani) titulum subiicimus, quem olim Cyriacus ille Anconites vir inclytus et vetustarum rerum solertissimus indagator magno Fanensium civium conventu legit, nobis pueris, atque interpretatus est, exultaret maiorem in modum, perinde ac si eius opera semisepulta Fanensium gloria revixisset » (Cfr. G. B. De Rossi, op. cit., p. 357).

tamque obscena, Kiriace, obrumbaris (sic) caligine, qui cristiano indutus habitu sacris alme fidei nostre amisis (ommissis) codicibus tanta cum tui frequentia, et curiositate diu gentiles lectitare poetas insudando magno cum labore contendis? cum presertim, ut sane intelligis, tam nostra penitus religione alieni sint ut Jovem ipsum cretensem, multum pollutum vitijs hominem et mortalem, deum esse omnipotentem variis undique carminibus cecinere; quin etiam innumeros e fide devios infandosve errores in suis ut patet operibus inferere (sic). Sed quid plura ? Querendo tempus in verbis deducemus quod ut de totius summa rei sententiam dicam, quis neget maximus latinorum ille poetarum, quem tu tam grandis (sic) excellere facis laudibus, Maro, in suo posuisse nobiliori volumine alios inter errores humanos (humanas) corpore iam solutus (solutas) animas iterum nova ad corpora redituras? ut lethei ad fluminis undam per Anchisem, filio sciscitante, canit: « anime quibus altera fato | corpora debentur » quantisque utique in locis Jovem ipsum vocet « omnipotentem Divum Patrem ac hominum Regem » pretereo. Vix hec ubi tandem dicta conticuerat cum omnes ei simul ore frementes annuere. Ast ego, ubi verba hec tam temere a rei quidditate (sic) dissentire accepi, moleste ferens, dumque multa in pectore volvens pluribus munire suasionibus vocem magno tuendi mei vatis amore summopere animi vires excitare cogor. Sed cum tam maxima responsurus tantorum in conspectu virorum ingenij diffidens vis et eloquentie sub nubilus formidarem Elyconas ubi ad auxilium proposcere cepi deas, ecce iamque adventare mihi ex alto vidi, Urania concitante, Caliopem et perdulcissime suam pulsante liram meam ocius in cantu rapuit mentem et cœlum alte petens ad magni Jovis solium se suplicem contulerat : quem lacteo sic ore coepit obsecrare: O Divum Pater optime: eterneque rerum opifex: Namque omnia potes: ne pater absiste petenti auxilium prestare tuum: discice (disice) telo nephas. Nam vides in ipsa cornigeri aede indignos (indigne) nostros ab omnibus lacerare (lacerari) vates. Dixerat; at ille genitor alte syderea in sede obnixus oculos per omnia lustrans. Qui nutu vibrante coelum annuerat precanti dive. Protinus ad accitum sic alloquitur Cilleneum. Vade, nate, cape virgam et optimos nostri numinis auxiliare precones, Calliope monstrante viam : dixit. Tum ille magni parentis imperio parante: aurea munitis thalaria pedibus, et baculum gerente manu ethereumque tonante cursum et littora radente picem (Piceni), musa duce, in prefata consedit aulea Fauni. Huc vero Mercurius ubi me ex abdito cava occulerat nube, suisque exuens divinis ornamentis, mira ope vultu etiam habitu induerat se meo; hic autem primum mee responsionis officium summens, et ad prelibatos conversus viros, divino afflante spiritu, placido sic pectore coepit. Magnam quidem, o viri, ut accipio, tantorum oppinare vatum dementiam temere presumpsistis. Aspicite ergo, namque omnem que nunc obducta tuentibus vobis mortales hebetat visus, nubem eripiam videbitis (videbitur) autem, viri boni, optimus ille magni numinis poeta mantuanus, suis nonnullis in divinis carminibus quaquam sub Iovis nomine veram, eternam, ac omnium causarum cau

' VERGILI, Aeneidos, lib. VI, vv. 713-14.

2

sam deitatem divina cum mente intuendo sublimare; videtur autem multis in locis peroptime ee nostre confirmare (conformare) religioni vetustateque (vetustaeque) primordialis Pentatheuci legi ut in VI. inquit per Anchisem : « Principio coelum ac terras, camposque liquentes lucentemque globum lunae thitaniaque astra | spiritus intus alit: totamque infusa per artus mens agitat molem et magno se corpore miscet », et continuo subdit : « Inde hominum pecudumque genus viteque volantum et que marmoreo fert monstra sub equora pontus ».' Patet ergo sane divinus ille vates verum intellexisse Deum, quem a principio universarum opificem rerum omnem a se nutu condiderat mundum quamvis ille pluries id nomen poetice Jovialis nomine cecinisset. Quin etiam ut de varietate dei nominum diceret ostendendo quem predominaretur Deum in loco ubi rerum inclita Roma condenda fierat (fuerat) per Euandrum ait in VIII. : « Hoc nemus, hunc inquit frondoso vertice collem | (quis deus incertum est) habitat deus: Archades ipsum | creditur (credunt) se vidisse lovem, cum sepe tonantem | egida concuteret dextra nymbosque cieret ». Sed cur tantis percurramus in verbis, cum sacer maximus ille fidei catholice princeps Augustinus ad nostram maxime tuendam religionem suos codices huiusce nostri vatis carminibus roborare summopere laboravit? Idem Hieronymus, Lactantiusque fecere. Videtur an vobis satis manifestum perpulcre nostre fidei inherere Poetam : quando ad beatos elysij posuerat sedes felices optimorum animas omni cum gaudio eternis frui amenissimo in loco bonis? et primo ut martirum defingeretur paritas, inquit in VI. prefati: «Hic manus ob patriam pugnando vulnera passi, | quique sacerdotes casti dum vita manebant (manebat), | quique pij vates, et Phebo digna locuti »> deinde addit : « Inventas aut qui vitam excoluere per artes »,' viros ut activarum rerum optimos repertores cultoresque simularet. Alia vero ex parte ad impia posuit tartara monstra inter immania Thesiphonem sceleratas acerrime ferro lacerare animas, necessariamque adiecit, ut nostre magis conveniret se legi, judice sub equo scelerum confessionem. Nam inquit subinde per Sibillam Phebi vatem canens : « Gnoscius hec Radamantus habet durissima regna | castigatque auditque dolos, subigitque fateri, | que quis apud superos, furtu laetatur (leatatus) inani | distulit in seram commissa piacula mortem ». Et hic ut severissimas ad moerentem culpam poenas religiose tribuerat immediate subdiderat : « Continuo sontes ultrix accinta flagello | Thelsiphone quatit insultans, torvosque sinistra | intentans angues vocat agmina seva sororum ». Sed quid enim divinus iste vates de divino ignoverat misterio? Cum de adventu sacratissimi humane pientissime culpe Redemptoris mirifice suum per fatidicum carmen vaticinantur (sic) canens suo in pastorali libello : << Ultima cumei venit jam carminis etas; | iam redit et virgo, redeunt Saturnia regna:| iam nova progenies coelo demictitur alto?». Preterea vos dum obijcitis illi posuisse

4

5

3

' VERGILI, Aen., lib. VI, vv. 724-29.
VERGILI, Aen., lib. VIII, vv. 351-4.
VERGILI, Aen., lib. VI, vv. 660-63.
VERGILI, Aen., lib. VI, vv. 566-72.
VERGILI, Egloga IV, vv. 1-3.

animas corporibus iterum redituras, hoc autem potissime videtur se nostre confirmare (conformare) legis opinioni: cum firmiter habetis in fide coelicolum anime novissimo in die inire corporibus glorificatis uniri. Quid enim aliud infert cum cecinerit vide : << Has omnes ubi mille rotam volvere per annos, | Letheum ad fluvitum (sic) deus evocat agmine magno, scilicet immemores supera ut connexa revisant | rursus et incipiant in corpora velle reverti? ». Quas ob res optimus ille vetustarum commentator rerum Macrobius ad hujusce altissimi poete de deorum religione peritiam comprobandam, hec suis in Saturnalibus verba conseruit dicens : « Videtur ne vobis probatum sine divini ac humani juris scientia non posse profunditatem Maronis intelligi?» Sed ut ne per talia omne datum duceremus tempus, finem faciam, et solum pro rei summa dicam, quod ille utique vester catholicus Maro et imperator materni eloquij poeta Dantes in suo christianissimo volumine exclamavit : « Summum lovem ut verum humani generis Redemptorem in terra crucifixum esse, secunda in parte canitis (sic): « Et se licito m' è, o summo Jove, Che fusti in terra per noi crucifixo (sic), Son li iusti occhi tuoi revolti altrove? Patet namque nescia mens hominum veri cum sacratissima divinarum rerum archana misteria honestissimo sub velamine fictionis ab excellentissimis operta poetis insane varijs incusando calumnijs elaborare. Prho (sic) scelus hij quidam fuere qui suis divinis momentis atque optimis institutis, hominibus ad bene beateque vivendum, lumen, doctrinam, et honestissimis moribus, disciplinam dedere. Nam hec ubi caducifer dicta dedit, me aperta nube ad locum referente meum, divinam resummens formam, et magno corruscante lumine, ubi mille dei volantum vite gloriam almae trinitati cecinerant, in tenuem aulam (auram) nostris ex oculis evolavit. Exinc ego excutior e sonno (sic) membra, tibique optimo Pieridum cultori portentuosam hanc scribere visionem, ut dignum amicitiae nostrae munus existimavi. Tuque jam vale. Ex intinere (sic) apud Ariminum, idus martias MCCCCXXIII".

3

POSTILLE DANTESCHE

Inferno, IV, 104-105 e Paradiso, I, 28-33.

Molti tra i commentatori si arrabattarono invano per assodare che cosa fossero quelle cose, delle quali Dante trovava bello il parlare nel Limbo in compagnía degli antichi poeti quanto era bello il tacerne, tornato nel mondo, con gli uomini vivi;

VERGILI, Aen., lib. VI, vv. 748-51.

• Cfr. MACROBII, Saturnaliorum lib. II, p. 176 t. (Venetiis, in aedibus Aldi et Andreae Asulani, 1528).

[ocr errors][merged small]

ma nessuno pensò che esse potessero essere indicate nei versi 28 a 33 del primo canto del Paradiso, e specialmente nel verso

Colpa e vergogna delle umane voglie.

Il Casini, troppo genericamente, spiega cosí questo verso: « a cagione del vergognoso traviamento che ha origine dalle passioni umane »; lo Scartazzini, assai meglio, lascio la parte che si riferisce agli imperatori perché non mi interessa: «< intende qui il poeta satireggiare il suo secolo, in cui ... la letteratura era lasciata a coloro che l'avevano fatta di donna meretrice » e richiama, assai opportunamente, un luogo del Convivio (IV, 12) e due versi (36-37) della prima Egloga; nessuno dei due, come nessun altro commentatore, avverte un riscontro tra questa terzina e i versi 104-105 del IV canto dell'Inferno. Ora, se la letteratura al suo tempo Dante lamentava fatta, di donna, meretrice, ci paiono inconfutabilmente chiare cosí le cose di cui parlavano i Poeti nel Limbo come la ragione per cui Dante trovava bello, e lo diceva, il tacerne nel mondo. Il Casini vede bene che l'argomento dei discorsi della sesta compagnia è letterario e poetico, ma, anzi che indicar la ragione del silenzio, s'accontenta di parafrasare le parole del Poeta. Lo Scartazzini non intende, a mio parere, di che cosa si parlasse, perché collega questi due versi con la terzina

E più d'onore ancora assai mi fenno,

seguendo il Cesari, che crede si trattasse di cose dette a lode di Dante e da questo taciute per modestia: « poté essere che egli si facessero a lui recitare alcun luogo delle bellissime sue canzoni », e il Tommaseo, del quale ripete le gravi e composte parole: « Parlando co' grandi la coscienza della grandezza non è orgoglio, co' piccoli, che frantendono, vanità ». È una bella e savia sentenza questa del Tommaseo, ma io non credo sia qui a suo luogo.

Il passo del Paradiso, che io ritengo parallelo a questo, ci permette di intendere rettamente quali fossero le cose, delle quali parlavano i sei poeti nel Limbo: Dante in questo luogo ci appare come chi, conscio delle sue cognizioni letterarie, superiori e migliori di quelle dei suoi contemporanei, e superbo di esse, quantunque sappia che il mondo le disprezza, sdegna di riferire a chi li disdegna e a chi, colpa e vergogna delle umane voglie, male li giudicherebbe, i discorsi d'argomento letterario ai quali i grandi spiriti dell'antichità gli fecero l'onore d'ammetterlo: per me è chiaro che l'onore fu, prima, del salutevole cenno, poi, e maggiore, dell'ammetterlo alla conversazione e, quindi, che la correlazione vista dallo Scartazzini è insussistente. È dunque un altro lato del carattere di Dante che qui ci si rivela: noi lo vediamo, stanco e nauseato del presente, rifugiarsi nel passato, tra uomini che soli reputa degni di sé, e tutta la scena del Limbo, dall' incontro coi quattro poeti antichi al momento che la sesta compagnia in duo si scema, si illumina di luce nuova.

La situazione di Dante è press' a poco la stessa del Machiavelli quando la sera

« ÖncekiDevam »