PARS I. TRACTATUS DE ACTIBUS HUMANIS. Cum theologia moralis tota versatur circa actus humanos efformandos, dirigendos atque perficiendos, exordium tractationis nostrae ab ipsis humanis actibus merito ducendum est. Agendum igitur imprimis nobis est: 1° de notione, 2o de principiis, 3° de moralitate actuum humanorum. CAPUT I. 1o Elicitus vel imperatus. Elicitus dicitur, si perficiatur a voluntate DE NOTIONE ACTUUM HUMANORUM. seipsam determinante immediate, abs1. Definitio: Actus in genere que ope alterius potentiae, ut in actu est determinatio potentiae, seu est fa- amoris, odii, desiderii. Imperatus vero cultas agendi in exercitio posita, vel est, si voluntas eum producat ope al"etiam est exercitium facultatis agendi. terius potentiae, v. g. intellectus, ut - Ipsa potentia dicitur actus primus, in actu cogitandi, vel potentiae exteret ejus determinatio actus secundus. nae, ut in actu ambulandi, scribendi. Actus vero humanus ille est, qui procedit a deliberata hominis voluntate, seu est actus procedens a voluntate libera cum advertentia ad bonitatem vel malitiam actus. Actus igitur humanus idem sonat, ac actus moralis. 2o Internus vel externus. Actus internus ille est, qui internis animae potentiis tantum perficitur, qualis est actus cogitandi, amandi. Actus vero externus seu mixtus ille est, quem voluntas per corporis organa producit. Actus internus specialius actus dicitur, et actus externus potius actio nuncupatur. Etenim ille solus potest dici humaaus actus, qui procedit ab homine, in quantum homo est et differt a creaturis irrationabilibus. Porro homo ut talis tantum agit, quando in agendo atitur facultatibus sibi essentialibus, scilicet cognoscendi, volendi et libere se determinandi; ergo non datur actus consentaneus; indifferens, qui nulla proprie humanus, quin a deliberata lege praescribitur vel prohibetur. hominis voluntate procedat. Thom. 1. 2. q. 1. art. 1. S. 30 Bonus, malus, indifferens. Actus bonus dicitur ille, qui conformis est legi, sive naturali, sive positivae; malus, qui non est legi vel praecepto Actus bonus aut indifferens dicitur etiam licitus, actus vero malus illicitus. 4o Naturalis vel supernaturalis. Prior ille est, qui solis naturae viribus producitur; posterior vero, qui auxilio divinae gratiae perficitur. Hinc differt ab actu hominis, qui fit in homine vel ab homine absque ulla deliberatione, ut sunt actus indeliberati concupiscentiae seu motus primo-primi, vel actus hominis penitus distracti, som- 5o Validus vel invalidus. Actus vaniantis, delirantis, amentis, ebrii aut lidus ille est, qui gaudet omnibus conusu rationis quocumque modo destituti. ditionibus ad effectum proprium pro2. Divisio: Actus humanus ducendum essentialibus. Invalidus aumultiplex est: tem ille est, qui aliqua conditione Gary, theol, mor. Ed. IV. 1 essentiali caret. Sic est validus contractus, in quo requisita sive lege naturali, sive lege positiva ad ejus valorem reperiuntur. Secus invalidus est habendus. CAPUT II. DE PRINCIPIIS ACTUUM HUMANO RUM. aut mere materiali, ut in infantibus, amentibus, in hominibus distractis etc. Nota. Spontaneum dicitur a nonnullis theologis convenire tantum brutis. Inclinatio autem agentis rationalis, qui rationis compos non est aut ad moralitatem actus non attendit, ab iisdem dicitur voluntarium imperfectum; sed quaestio haec nominis tantum est. Quoties igitur de voluntario agemus, de eo voluntario, quod ad ordinem moralem spectat, seu de vo Tria numerantur: 1o cognitio, 2° voluntas, luntario, cui convenit definitio mox tra 3. 3o libertas. Haec enim sunt constitutiva dita, sermo erit. 5. Divisio: Multiplex est vo actuum humanorum seu ad quemlibet luntarium, scilicet: actum proprie humanum requisita, 10 Perfectum vel imperfectum. ut ex definitione actus humani patet. Prius est illud, quod fit cum plena Voluntas cognitionem praeviam neces- cognitione et pleno voluntatis consensu. sario supponit; nihil enim potest esse Posterius vero illud est, quod ex subobjectum voluntatis, quin prius ab ea obscura cognitione aut imperfecto conope intellectus apprehensum fuerit. sensu procedit. Hinc axioma: Nihil volitum, quin 2o Voluntarium simpliciter vel sepraecognitum. Utrumque autem sup-cundum quid. Prius est, quod fit ex ponit libertas. Etenim libertas est facultas eligendi seu ad actum aliquem sese determinandi; electio autem fieri nequit, nisi voluntate se ipsam in hanc vel in alteram partem praecognitam movente. Cognitio idem est, ac conscientia, de qua in tractatu sequenti. Hic igitur tantum de voluntate seu de voluntario et de libero, nec non de utrique oppositis dicemus. 4. ARTICULUS I. DE VOLUNTARIO. §. I. De voluntario in genere. Definitio: Voluntarium est plena voluntatis determinatione, non obstante etiam ejusdem repugnantia. Posterius vero illud est, quod fit cum aliqua repugnantia seu inclinatione voluntatis in oppositum. Proinde idem actus potest esse voluntarius simpliciter seu vere et absolute voluntarius, et involuntarius secundum quid, qualis est actus nautae, qui metu procellae adactus merces in mare projicit. (1) Hinc voluntarium simpliciter, voluntarium est proprie perfectum, cum voluntatis repugnantia, si adsit, perfectae cognitioni absolutoque consensui minime obstet. 3o Directum vel indirectum. Prius actus procedens a voluntate cum co- est illud, quod in se ipso seu per se gnitione finis, i. e. ex praevia cogni- intenditur, i. e. quod immediatum est tione intellectus. Ratio hujus defini- objectum voluntatis, ut furtum a fure tionis patet ex modo dictis, seu ex patratum vel occisio a malevolo hominecessitate praeviae cognitionis, ut voluntas ad actum determinari possit. Hinc differt: 1o a volito, quod est tantum objectum actus voluntatis inefficacis, non vero effectus proprius voluntatis; sic pluvia in terram aridam effunditur juxta volitum seu votum agricolae, non autem ex ejus voluntate procedit; 2o a spontaneo, quod fit cum cognitione mere sensitiva, ut in brutis, (') Alii aliter definiunt voluntarium simpliciter et illud reponunt in plena voluntatis inclinatione. Sed quaestio haec ad – Alii vocant imperfectum voluntarium id omne, quod repupraxim parvi facit. gnante aliquatenus voluntate habetur; sed rectius ut perfectum habendum est, quoties. procedit ex perfecta cognitione mentis per ad mortale peccatum in materia gravite fectoque consensu voluntatis: sufficit enin prohibita. (Nota auctoris.) cida intenta. Posterius illud dicitur, neque moraliter est habitum, sed pruquod non est volitum in se, sed in denter praesumi potest, quod haberetur, alio directe volito, sive ut effectus in si de eo cogitaretur aut cogitari posset. causa, sive ut aliquid ipsi connexum, Sic infirmus sensibus destitutus, si chriv. g. ebrietas in potatione excessiva, stiane vixerit, recte praesumitur extrevel homicidium ex temeraria lapidis mam unctionem velle suscipere. projectione. (1) Resolves: 4° Positivum vel negativum. Prius est actus procedens a voluntate per 6. 1o In eodem actu haberi realem ejus influxum; seu illud est, potest voluntarium directum, voluntaquod actionem positivam requirit, puta rium indirectum et involuntarium. Exlectionem, locutionem. Posterius illud emplum: Titius, quaerens Cajum iniest, quod procedit ex omissione actus micum ad mortem, eum aggreditur cum a voluntate dependentis. Unde negative a voluntate procedens dicitur. Talis est omissio missae in eo, qui instantem ejus celebrationem advertens studio vacat. 50 Expressum vel tacitum. Dicitur quidem expressum, si verbis aut signis manifestetur; tacitum vero, si facto aliquo aut etiam omissione palam fiat. Sic peccata subditorum sunt superiori voluntaria et imputabilia, si iis se non opponat, licet possit ac debeat. Hinc regula 43. juris: Qui tacet, consentire videtur. periculo laedendi etiam ejus socium, quem cernit, comitantem; sed praeter utrumque glande ferit quoque Sempronium, quem neque videbat, neque hic adesse suspicari poterat. Cajus percutitur ex voluntario directo Titii, socius ex voluntario indirecto, et Sempronius praeter omne voluntarium. 2o Ubi nulla est advertentia ad praeceptum seu ad ordinem moralem, nullum est voluntarium proprie dictum i. e. rationem habens moralitatis, et proinde nullum peccatum. S. Lig. n. 8. 6° Actuale, virtuale, habituale et 3o Ubi est semiplena mentis adverinterpretativum. Dicitur 1° Actuale, tentia, adest tantum semivoluntarium, si a voluntate actualiter influente pro- quod non excedit peccatum veniale in cedat, ut v. g. contritio in eo, qui hic violatione praecepti ctiam gravis, ut et nunc poenitentiae actum elicit. 2o evenit in semisopitis aut ad alia distraVirtuale, si vi actus prius positi et in ctis. Idem de imperfecto voluntatis agentem moraliter influere pergentis consensu teneto. S. Lig. ibid. proveniat, ut contritio in poenitente, 4° Aliquis actus potest esse volunqui dispositus quidem ad confitendum tarius sub uno respectu, non vero sub accedit, sed ad animi dolorem, dum absolvitur, non attendit. 3° Habituale, si olim fuerit quidem habitum nec retractatum, sed nunc neque directe, neque reflexe in voluntate perseveret aut in actum influat, nisi ex quodam infaxu mere materiali et physico, ut contritio a poenitente jamdudum elicita et sub actu confessionis non renovata. 4° Interpretativum, si neque physice, () Voluntarium indirectum potest esse perfectum, seu fieri ex plena rei cognitione et proinde ex pleno consensu in volitione ausae sen rei directe volitae; proinde per a peccato mortali excusare non valet. Xeta auctoris.) alio, prout taliter vel aliter cognoscitur: sic qui occidit aliquem ignorans, illum esse sacerdotem, committit solum homicidium, non vero sacrilegium. S. Lig. ibid. 5o Qui violat praeceptum, inductus timore humano aut minis sociorum, ponit actum simpliciter voluntarium, et quidem graviter peccaminosum in materia gravi, quia agit cum tota voluntatis determinatione, etsi aegre agat et libentius hoc non egisset; sed actus ille est etiam involuntarius secundum quid, et proinde minus culpabilis evaS. Lig. n. 13. dit. sed etiam virtuale in actus moralitatem | est, quae effectum non producit, nisi aut validitatem efficaciter influit, ita ut alia causa interposita. Hinc causa moille actus sit bonus vel malus, validus ralis est semper causa mediata. aut invalidus; secus vero dicendum de voluntario habituali et interpretativo, ut ex eorum definitione atque ex exemplis ibidem adductis manifestum fit. 7o Omissio potest esse voluntaria, sicut actus positivus voluntatis. Non tamen, secluso praecepto, potest esse ad culpam imputabilis. Sic omittens missam die feriali non peccat. 8o Ut omissio sit voluntaria et simul ad culpam imputabilis, requiritur 1o ut actus omissioni oppositus sit in potestate voluntatis; 2o ut adsit obligatio illum ponendi. S. Lig. n. 11. §. II. De voluntario in specie. Cum in ceteris voluntarii speciebus nulla specialis difficultas occurrat, solum dicemus De voluntario indirecto. Praenotanda: ut 7. Voluntarium indirectum, dictum est, non intenditur in se, sed ex alio directe volito, velut effectus ex causa, cernitur secuturum. Est verum voluntatis objectum, licet indirectum; qui enim vult causam, vult quoque effectum ex ea sequentem, si effectum hunc praevideat. Hinc effatum: Qui est causa causae, est causa causati. Sic, quando quis peccat coram aliis, scandalum ex ejus peccato proveniens ratione voluntarii indirecti ipsi imputatur. Causa autem multiplex distinguitur, scilicet: 1o Physica vel moralis. Prior ea est, quae physice agendo effectum producit, ut ignis incendium, sol lucem. Posterior ea est, quae aliam causam libere agentem ad agendum determinat. Sic homicidium jubens, causa moralis est occisionis. 2o Immediata vel mediata. Prior ea est, quae effectum producit nulla alia intercedente causa; v. g. si quis transfodiat pectus alterius, erit causa immediata ejus mortis. Posterior "ea 3o Proxima vel remota. Dicitur proxima, si habeat connexionem necessariam vel ordinariam cum effectu. Remota vero est, quae, licet effectum producere valeat, vim tamen magnam non habet et in illum non influit notabiliter, vel ea est, ex qua effectus ut plurimum non provenit. 4o Causa per se vel per accidens. Prior ea est, quae ex natura sua tendit et ordinatur ad effectum producendum. Sic potus excessivus est causa per se ebrietatis. Posterior est ea, quae non est ex natura sua ordinata ad effectum, attamen aliquando, intercedente aliqua circumstantia, illum producere valet. Sic homicidium ex ebrietate sequi potest. Plerumque haec ultima divisio in praecedentem recidit. Nota. Effectus malus, sequens ex voluntario indirecto seu ex directa volitione causae, non semper est ad culpam agentis imputandus, sed ad sequentia principia attendendum est. de obligatio dari nequit, quando ad- tis, ut causa sit bona vel saltem inimpleri non potest. Hinc axioma: Nemo differens, ut effectus uterque sit imme ad impossibile tenetur. Hinc etiam Aug., de lib. arb. II. cap. 18.: Quis enim peccat in eo, quod nullo modo caveri potest? ant eam 3o Ut agens teneatur tollere causam non ponere. Si enim non detur obligatio vitandi causam, effectus ex illa sequens imputari nequit, quia agens jure suo utitur et se habet tantum permissive quoad effectum. Hinc motus inordinati non imputantur medico vel chirurgo in exercitio artis suae at voluntarii, quia isti artem suam ad hunc effectum praecavendum omittere non tenentur, sed econtra justam habent rationem eam exercendi, ut ex principio sequenti magis declarabitur. - S. Thom. 1. 2. q. 20. art. 5. Billuart diss. 1. art. 1. diatus, et bonus malum compenset. (') Etenim: 1o Requiritur finis bonus, seu agens malum effectum intendere non debet, quia secus quid inordinatum intenderet et proinde peccaret. Ergo in pravo effectu nullo modo sibi complacere debet; imo necesse est, ut hujusmodi effectum cum displicentia cernat et cupiat, illum non produci, si fieri posset. 2o Requiritur causa bona vel saltem indifferens. Ratio evidens est. Etenim, si causa in se intrinsece mala foret, Deus ipse hanc permittere non potest, siquidem ejus perfectionibus opponeretur. 3o Requiritur, ut duplex effectus aeque immediate ex causa sequatur. Ratio est, quia, si causa directe et immediate pravum haberet effectum et nonnisi mediante illo pravo effectu bonus effectus proveniret, tunc bonum a malo oriretur; porro numquam fas est, 9. II. Principium. Licet ponere causam bonam aut indifferentem, ex qua immediate sequitur duplex effectus, malum, quantumvis leve, patrare ad bounus bonus, alter vero malus, dummodo bonus malum saltem compenset et finis agentis sit honestus. S. Thom. 2. 2. q. 64. art. 7. - Billuart diss. 1. art. 1. et de justitia diss. 8. art. 13. Carrière, de just., ubi de participante, n. 1197. Ratio hujus principii est, quia, si id non liceret, agens peccaret vel ex intentione pravi effectus, vel ex positione causae, vel ex praevisione effectus mali. Porro nullum ex his dici potest. Etenim 1o hoc illicitum esse non potest ratione finis, quippe qui supponitur honestus; 2o neque ratione appositionis causae, siquidem supponitur bona vel saltem indifferens; 3o neque ex praevisione pravi effectus; nam in hypothesi malus effectus saltem per bonum compensatur. Porro quisque jus habet ad bonum finem obtinendum ex causa honesta, ubi malo bonum non superatur; jus autem ad finem creat jus ad media etc. num quodcumque procurandum; nam juxta pervulgatum axioma ex apostolo depromptum (Rom. 3. 8.) numquam sunt facienda mala, ut eveniant bona. Sic mentiri tibi non licet, etiam ad vitam hominis salvandam. 4o Requiritur, ut effectus bonus malum saltem compenset. Etenim ad recte agendum requiritur ratio ipsi actioni proportionata. Atqui deesset hujusmodi ratio, si bonus effectus malum non aequaret; bonus enim effectus nonnisi ex parte malum elideret. Ergo remaneret excessus mali effectus ab agente volitus per se; ergo relate ad excessum illum idem prorsus foret, ac si causa illius absque ulla ratione seu ullo bono poneretur; hoc autem evidenter illicitum est. Ergo praedicta compensatio necessario requiritur. Nota. Eo major ratio requiritur ad agendum in tali casu, quo propinquius causa malum effectum attingit, quo probabilior (') Adde: ut adsit judicium prudens, agentem effectui illicito non consensurum. Cf. S. Lig., de peccatis n. 63. et in Quatuor autem conditiones in hoc principio enuntiatae omnino requiruntur, scilicet ut honestus sit finis agen-fra n. 154. Q. 7. |