Dixit Garagraffulus Gribolus quod ista erat mala litera (1), et allegavit Ovidium, de Arte amandi, et alios pro se multos allegavit, et dicta domine Auliane de Anglia et domine Bonbachaie de Pisis (2), et dicta domini Guillelmi de Bergadamo, subjungens quod ipse volebant audire de hiis que pertinent ad amandum etiam ultra quam dicatur infra sub parte Discretionis venture que IIII* est. Non recito effrenata verba ipsius, sed dico quod male locutus est. Nam aut loquitur de bonis aut de malis; si de malis, liber iste non tractat de illis; si de bonis, plana est lictera. Et esto quod alique forsan truffas referri appeterent, dico quod si eis placere desideres, honeste loquentem magis te amabunt et nedum bone, verum etiam male, si que interfuerint, te laudabunt. In favorem hujus littere facit quod Folchettus de Marsilia inquid, quod qui honestam amat magis amat quam qui vagam, cujus scilicet honeste gratia carior extimatur et intimius conservatur. Hec in lingua sua (3). Fo 9a. Et dixit in lingua sua Petrus Raymondi quod cum istis brevibus novellettis animum domine sue ad se honeste amandum multum adtraxerat. Fo gb. Et Guillelmus Ademaris provincialis dixit quod minores se dedignari nil est aliud quam magnificari nolle, et quod vilitas probatur in homine qui ad inferiores se non humilians meritis exaltari diffidit. Ridiculum esset picturam Cimabovis et Giotti in accessionem vilissime tabule cedere. Fo gd. Ut corda eorum crescere facias, recita de magnificis gestis precedentium.. et de multis bellis ex Titu Livio (sic); item de brevibus dictis Beltram del Born, Bernaurd del Ventador, Guillelmi Aesmar, domini Raymundi de Andegavia, Giraut de Brunel et multorum de quibus hoc libro reperies ex provincialibus mentionem, et de illusionibus domini Guillelmi de Bergadam aliquando, et de modernis, ut notarii Jacobi, Guittonis de Aretio, domini Guidonis Guinicelli, Guidonis Cavalcanti, Dantis Arigherii, domini Cini de Pistorio, Dini Compagni et Sitot m'an donat gran trebalh D'après l'auteur anonyme des Razos, Henri II s'étant emparé d'Hautefort et ayant fait Bertran prisonnier, lui dit (éd. citée, p. 116): « Bertrans, vos avetz dig que anc la meitatz del vostre sen nous ac mestier nulls temps, mas sapchats qu'ara vos a el ben mestier totz. » Ces rapprochements semblent prouver que Barberino a connu ce mot de Bertran de Born par une source provençale autre que les razos. (1) Documenti, I, VI, str. 19; il s'agit des sujets dont on peut causer avec les dames. (2) Ces deux femmes auteurs me sont absolument inconnues; peut-être Auliana de Anglia est-elle la même personne qui est citée dans le Reggimento. p. 169, sous le nom de Lisa di Londres (Voyez plus haut, p. 120, note 3). (3) Je n'ai pas retrouvé le passage de Folquet de Marseille auquel Barberino fait allusion. Désormais toute allusion aux troubadours qui ne sera pas relevée en note pourra être considérée comme n'ayant pu être éclaircie. multorum proborum dicta et actus que si non dormieris, poteris recenseri; necnon de antiquis gestibus Domiciani imperatoris, Anibal, regis Afrorum, Scipionis, consulis romani, de Giugurta, rege Maurorum..... Nec tibi tollo, ubi non omnino sunt vetera, que scribuntur de Tabula (1) et de Hector et aliis, dummodo vilitates Cornwalliensium derelinquas, Tristanum propterea non obmittens De paladinis autem loqui hodie videtur exosum, nec multum cara lectura gestuum Guillelmi de Auringia et similium, quorum fabule tam aperta fingunt menda-cia. Novitates tamen palatii domini Guillelmi adhuc indicant ipsum magna fecisse. Fo 10.- Facit adhuc quod inquid Raymundus de Tollosa in lingua sua: «Optima via est illis, qui cupiunt honorari, alios ultra requirens debitum honorare (2). » Fo 10. (Il s'agit du passage d'un fleuve). Quamvis dominus Raymundus de Andegavia (3) in tractatu de societate fraterna in lingua provinciali breviter dicat quod stare debes majori, si vir est, ex latere superiori, ne videaris eum sicut vilem tenere, ut se juvare non possit, et ne te velis ostendere fortiorem ; domine autem ex parte inferiori, ut dicetur in eodem documento suo loco. Sed quia circa istam lateris assumptionem varie disputatum reperio, decet ut super hoc sermo latior habeatur, et est secundum quod dominus Raymundus prefatus in dicto tractatu recitat oppiniones multorum, sed omnes in hiis que jam dicta sunt de fluvio, sole, vento, armato, et aliis similibus supradictis quasi concordant, etsi non in omnibus, saltem non adversantur. In hoc tamen illi quorum oppiniones recitat altercantur, videlicet dum equitant major et minor non armati nisi cum hense per planitiam et viam eque bonam, sole a nubibus impedito, vento non impellente, nec ad dexteram magis quam sinistram equo tendente, quibus sic se habentibus vocat major minorem. Hoc casu dicit dominus Raymundus predictus quod minor debet petere ac dicere : « A quo latere minus tedium facturus sum vobis? » Dicit dominus Hugo Guillelmi hoc non decere, quia jam videris velle vendere quod facis. Dicit Raymondellus, nepos olim dicti domini Raymundi : « Si auderem me opponere tanto viro, dicerem quod sine aliqua peti [tione a sinistro latere vocatus vadam, ut cum ense illi non noceam, et si ipse michi non curo. » Dicit dominus Naumerich : « Et ego a dextris, co quod cum ipse habeat frenum a sinistra et naturale sit equorum alterum alteri ut plurimum inherere, fatigabitur minus ad frenum et facilius ad loquendum se versus dextere partem volvet, quod est naturale; (1) C'est-à-dire des romans de la Table-Ronde. (2) La pensée de Peire Raimon qui se rapproche le plus de celle que traduit Barberino est la suivante : Mas quan lo rics sos menors acuelh gen, (3) Voyez sur cet auteur p. 130 et suiv. corrigias autem allargabo hensis mee, ita ut ipsius mee ensis acumen sit sub pedibus ejus, si equus meus major fuerit quam sit suus. Si autem viam invenero altiorem, cum habeam meretrahere, nil ad factum. » Dominus autem Beltrandus dicit nil de ense facere ad questionem : « Cum habeam humeros ejus pretermittere, vadam, inquid, quo volam.» Denique diversis aliis dictis honorant oppinionem primam predictam, scilicet domini Raymundi, casu tamen equali. Verumtamen cave tibi quod ipse dominus R. intelligit de quodam domicello ad unum militem, et ita glosavit ibi dominus Hugolinus de Folcalcherio, subjungens quod hec non haberent locum inter personas multum distantes gradu, cum in decens videatur si vocatus scutifer a rege hoc peteret, sed inquid eum vocatum respicere debere a quo latere rex se revolvit liberius, vel si rex ipse idem vocat, a quo latere vocat. Idem ego credo de communibus gentibus ad cardinales et de similibus ad similes et optimam credo glosam illius. Hoc Venetiis non procedit, quia ex communi usu volentes alios honorare partem sumunt sinistram, ut liberam habeat major dextram. Fo 11. Sed ante omnia tibi attendendum est quod cum de istis moribus et multis aliis dudum quedam tractaverim in libro Florum Novellarum, de quo supra in prohemio fit mentio et in glosa, que ut michi relata fuerant et in scriptis exhibita recitabam, nunc in aliquibus ea que presentibus glosis intersero discordare videntur ab illis, cum diligentiori studio et correctis magis libris hoc conatus sum recenseri : quare quicquid in libro illo dicatur, si in aliquo discordaret ab istis, huic tibi littere dico standum. —Si vero pluerit etc. Clara est lictera, sed non videtur utentium moribus approbata, et licet non reperiatur hoc monitum scriptum, lege in dicto libro Florum novellarum, invenies dominum Beriolam equitantem versus Ariminum hoc servasse cum domino comite Malvicino et ibi plurima dicta pulcra... Ibid. Quia non suo est arbitrio corrigendus delinquens. Hocque puer ego probavi. Si enim pater meus me afficiebat verberibus, non curabam; si aliquando faceret me nudari, hoc erat michi cordis divisio. Quod pater ipse meus perpendens hac sola me pena mulctabat. Instabat pro me mater a me rogata, ut pater ipse me quantumcumque gravibus verberibus potius laceraret quam sic publice me nudari preciperet. Respondebat pater «Non est bonum ut verberetur; posset offendi. » Attamen utrumque probaverat et ex supradicta causa hoc potius pene genere utebatur; quod post lapsum magni temporis michi dixit. : Fo 11. Unde certe rex Francorum unius militis honoraret uxorem. Sed que est ratio? Dixit comitissa de Dia (1) quod hec eis ex debito fiebant a viris eo quod nobiliores. Beltrandus quesivit quare, et ipsa inquid quoniam vir de humo et terra lutosa creatus seu formatus extiterat, femina vero de nobilissima costa humana jam mundificata Dei presidio, quod ex utriusque manus lavatione (2) probabat. Item quia vir, tan (1) Voyez plus haut, p. 117 et suiv. quam mercenarius qui habebat servire mulieri, fortis creatus fuerat et robustus; mulier autem quia dominari debebat et ad sola nobilia et amena intendere, creata fuerat delicata et pulcra, nec in ea ponere Deus curaverat nisi illa que ad pulcritudinem pertinebant. Ideo, inquid, sedent domine viris bellantibus insistentibusque labori. Adducebat etiam plures alias rationes de quibus dictum est supra, eadem parte, doc. II pro eis et contra eos. Guillelmus Magret provincialis dicebat quod si mulieres essent a natura fortes membris, ut viri, totaliter dominarentur aut equaliter (sic) viris essent, et ipse ad scientias intendentes viros suos facerent ferre fusum, filare lanam et muliebria exercere, quod prerogativam dominii non usurpaverat nisi robur. Arnaut Catalan in provinciali dixit quod non immerito prehonorantur domine quarum amore que in terra virtutum sunt efficiuntur, alia patenter, alia latenter, alia cujusdam alterius rei quesito colore. Dixit Petrus Vitalis (1) in provinciali: quid prerogative querunt quidam insensati viri cum dominabus earum? Respiciant se barbatos ut yrcos, nigros pro majori parte ut corvos, crudos corio ut bufalos et pilosos ut ursos, se scientes quia legunt, se preesse quia fortiores sunt; et ponit alia multa similia. Dominus autem Raymundus de Andegavia, in illa distesa qua tractat de dominabus honorandis, que XXV stantiarum est solum, de hoc videtur concludere, licet non clare, quod ideo a viris honorande sunt domine quia non tenemur, quia si teneremur non esset tantum virtutis in nobis. Dominus tamen Hugolinus de Folcalcherio hic glosavit et dixit: male loquitur. Contra hec omnia dixit Garagraffulus Gribolus quod per auctoritates et dicta multa bene sciret argumenta omnia infringere. Respondi ei quod dicta ejus ad presens non ponerentur in glosis. Fo 11.. Et nota quod honoratus hoc loco, sicut in aliis honorati, ad antidota obligatur, presertim ubi paritas intercedit, ut inquit monachus de Montalto (2) in provinciali. Fo 12a. Ad licteram predictam que dicit « nec copules amantem amate opposuit Garagraffulus Gribolus, dicens quod mala erat glosa, nec poterat hoc esse Amoris consilium, allegans quod dominus Guillelmus de Bergadam amantes invicem viros et dominas collocabat in mensa et correis et, cum hoc non poterat, alterum ab opposito alteri statuebat. Respondi ei quid non allegasset ita michi dicta sanctorum et maxime' Augustini ?..... Dictus autem dominus Guillelmus, quem allegavit, nunquam nisus fuit ad aliud nisi ad vituperium dominarum ; qui semel portans librum publice interroganti quo iret inquid : « Ad dominam talem, cui antequam conferat michi sertum me jurare convenit quod nulli homini revelabo. » Et obmissis truffis hujusmodi ad litteram redeamus. (1) Voyez plus haut, p. 113. (2) Voyez plus haut, p. 108. Fo 12c. Legitur de domino Johanne de Bransilva (1) quod numquam in parasside panem aliter ponebat nisi cum bolum tantum immictebat et extrahebat, et hoc sic ut nunquam cum digitis mollia tangeret et istos menia (?) facientes vocavit ursos, quibus catina mollium apparantur, eo quod in ipsis tenere os et pedes specialiter delectantur. Ibid. Super ista assumptione cultelli cum pari suo disputatum fuit tempore domini Johannis de Bransilva, ut recitat dominus Raymundus de Andegavia in tractatu de mensa, divisione XXI, et fuit conclusum ut testus dicit, scilicet quod inter pares, ubi non est servitor, officium incidendi pertinet ad illum cui ad dextram manum cultellus venit, scilicet ut manus apta cultello sit ex latere sotii, eo quod si esset contrarium, tu cultello non posses commode ponere carnes ex latere sotii quia ex ipso latere esset ferculum carnium et manus que habet tenere carnes et non spatium ponendi incisas tantum; et nota quod in hoc respicitur commoditas ejus cui servis incidendo, quia in contrario tu liberius incideres. Unde dixerunt quidam, ut ibi legitur, quod ubi haberet aliquis continuare diu cum sotio, posset fieri quod facilius haberetur. Ego semel apud terram que dicitur Poysci, prope Normandiam, interrogavi de hoc dominum Cannem de Gian villa (2), senem militem et de talibus expertissimum modernorum et verbis cujus tam a domino rege Francorum quam aliis magna fides adhibetur, qui respondit idem quod supra et superaddidit quod idco debet poni et ponuntur a probis servitoribus .in mensa cultelli ad illam manum. Alii dixerunt ut ibi legitur, quod secundum quod lumen respondet ad incisorium incidetur. Fo 12a. - Cum dominabus, etc. Plana est lictera (3); descende infra usque ibi ne ipsarum alicui, etc. Super qua littera dic quod similem litteram toti huic littere ponit idem dominus Raymundus in dicto tractatu, Xa divisione. Dicere commedatis. Dictus dominus Raymundus hoc dicit, quod istas poteris invitare, si non bene commedant, sed non nimium frequenter. Laudo illum qui vitare, etc. De istis fructibus et commestibilibus que non poterant apte vel munde capi dictus dominus Johannes de Bransilva non commedebat ex regula, ut cerasiis, lupinis, guaçettis, tregea, nucibus confectis in melle ac similibus que manus inornant, vel a quibus expediri munde non potes vel que facile cadere valeant super pectus, ut ova mollia et similia, nec cum coslerio commedebat nisi unico bolo tantum, nec panem vel carnes aut aliquid aliud quod vel cujus partem semel ad os posuisset ulterius reponebat, sed ita moderate summebat ut nec quicquam proicere vel ad os reponere oporteret, de qui (1) Ce personnage est encore mentionné aux folios 124, 16, 24, 25, 36a, etc. Barberino cite de lui un ouvrage en français, qui n'est pas moins inconnu que son auteur. (2) Voyez plus haut, p. 26. (3) Docum., I, str. 17-20. |