MAGNIFICO ATQUE VICTORIOSO D. D.

KANI GRANDI

DES

CALA.

SACRATISSIMI, ET SERENI PRINCIPATUS IN URBE VERONA, ET CIVITATE VIGENTIA.

Devotiffimus fuus Dantes Allagherius Florentinus natione, non moribus, vitam optat per tempora diuturna fœlicem, & gloriofi nominis perpetuum incrementum.

I

Nclyta veftræ magnificentiæ laus, quam fama vigil volitanter diffeminat, fic diftrahit in diverfa diverfos ut bos in Spe fuæ pofteritatis attollat; bos exterminii deiiciat in terrorem. Hoc quidem præconium, & facta modernorum exsuperans tanquam veri essentia latius arbitrabar alii fuperfluum Verum ne diuturna me nimis incertitudo fufpenderet, velut Auftri Regina Hyerufalem petiit, velut Pallas petiit Heliconam, Veronam petii fidis oculis difcurfurus. Audita ubique magnalia veftra vidi. Vidi beneficia fimul, & tetigi. Et quemadmodum prius di. Etorum fufpicabar exceffum; fic pofterius ipfa facta excessiva cognovi. Quo factum eft, ut ex auditu folo, cum quadam animi Jubjectione benevolus prius extiterim ; fecundum ex visu primordii, & devotiffimus & amicus. Nec reor amici nomen assumens, ut nonnulli forfitan objectarent, reatum præfumptionis incurrere, cum non minus difpares connectantur, quam pares amicitiæ facranec non delectabiles, & utiles amicitias infpicere libeat illis. Perfæpius infpicienti patebit, præeminentes inferioribus conjugari perfonas.

mento

Et fi ad veram, ac per fe amicitiam torqueatur intuitus, nonne illuftrium, fummorumque Principum plerumque viros fortuna obfcuros, boneftate præclaros, amicos fuiffe conftabit? Quidni? cum etiam Dei & hominis amicitia nequaquam impediatur exceffu. Quod fi cuiquam, quod afferitur, videatur indignum, Spiritum Sanctum audiat amicitia fue participes quofdam bomine's profitentem. Nam in Sapientia de fapientia legitur: Quoniam infinitus thefaurus eft hominibus, quo qui ufi funt, participes facti funt amicitiæ Dei (1) Sed habet imperitia vulgi fine difcretiojudicium. Et quemadmodum Solem pedalis magnitudinis arbitratur fic circa unam vel alteram rem credulitate decipitur. Nos enim, quibus optimum, quod eft in nobis, nofcere datum eft,

Grae

(1) Sap. VII. 14.

Græcorum veftigia Sectari non decet, quinimmo fuis erroribus obviare tenemur: Nam intellectu ac ratione degentes divina quadam libertate, ratione dotati nullis confuetudinibus aftringimur. Nec mirum cum nec ipfi legibus, fed ipfis leges potius dirigantur Liquet igitur, quod fuperius dixi, me fcilicet effe devotissimum, amicum nullatenus effe præfumptum. Præferens ergo amicitiam veftram, quafi thefaurum clariffimum, providentia diligenti, & accurata follicitudine illam fervare defidero.

Itaque cum dogmatibus moralis negotii amicitiam, ad quam & falvari analogo doceatur ad retribuendum pro collatis beneficiis, qui femel analogia fequi mihi votivum eft, & propter quod munufcula mea fæpe multum confpexi, & ab invicem fegregavi, nec non Segregata percenfui, dignumque cujufque vobis inquirens. Neque ipfum praeminentie veftræ congruum comperii, magifque comœdiæ fublimem canticam, que decoratur titulo Paradifi & illam fub præfenti epiftola, tanquam fub epigrammate proprio, dedicatam vobis adfcribo, vobis offero, vobis denique recommendo. Illud quoque præterire filentio fimpliciter inardefcens non finit affectus, quod in hac donatione plus dono, quam Domino, & honoris famæ ferri videri poteft. Quinimmo cum ejus titulum jam præfagium de gloria nominis amplianda fatis attentius mihi videbatur expreffiffe, quod de propofito. Sed tenellus gratiæ veftræ, quam fitio, vitam parvipendens, a primordio metam præfixam urgebit ulterius. Itaque formula confummata epiftola ad introductionem oblati operis aliquod fub lectoris officio compendiofum aggrediar. Sicut dixit Philofophus in 2. Metaphyf. Sicut res fe habet ad effe, fic fe babet ad veritatem, cujus ratio eft. Quia veritas de re, que in veritate confiftit, tanquam in fubjecto eft fimilitudo perfecta rei ficut eft eorum vero, quæ funt, quædam fic funt ut habeant effe abfolutum in fe, quædam funt ita ut habeant effe dependens ab alio per relationem quandam, ut ea tempore effe, & ad aliud fe babere, ut relativa: ficut pater, & filius : dominus, & fervus: duplum, & dimidium : totum, & pars, & hujufmodi, in quantum talia, propter quodque effe talium, dependent ab alio confequens eft quod eorum veritas ab alio dependeat. Ignorato enim dimidio nunquam cognofcitur duplum, & fic de aliis. Volentes igitur aliqualem introductionem tradere de parte operis alicujus, portet, aliquam notitiam tradere de toto, cujus eft pars. Quapro pter & ego volens de parte fupra nominata totius comœdiæ aliquid tradere per modum introductionis, aliquid de toto opere præmittere exiftimavi, ut facilior, & perfectior fit ad partes introitus. Sex igitur funt, quæ in principio cujufque doctrinalis operiinquirenda funt, videlicet, factum, agens, forma, finis, librs titulus, & genus philofophiæ. De iftis tria funt, in quibusi pars ifta, quam vobis deftinare propofui, variatur a toto, Scilicet

Eee

fubje-.

0

fubjectum, forma, & titulus; in aliis vero non variatur, ficut apparet infpicienti; & ideo circa confiderationem de toto ifta tria inquirenda feorfim funt. Quo facto, fatis patebit ad introductionem partis. Deinde inquiremus alia tria non folum per refpectum ad totum, fed etiam per refpectum ad ipfam partem oblatam. Ad evidentiam itaque dicendorum fciendum eft, quod iftius operis non eft fimplex fenfus, immo dici poteft Polifenfuum, hoc eft plurium fenfuum. Nam primus fenfus eft, qui habetur per litteram, alius eft, qui babetur per fignificata per litteram. Et primus dicitur litteralis, fecundus vero allegoricus, five moralis, qui modus traEtandi ut melius pateat, poteft confiderari in his verfibus. In exitu Ifrael de Egypto Domus Jacob de populo barbaro. Fa&ta eft Judæa fanctificatio ejus, Ifrael poteftas ejus (1). Nam fi litteram folam infpiciamus, fignificatur nobis exitus filiorum Ifrael de Egypto tempore Moyfis, fi allegoriam, nobis fignificatur noftra redemptio facta per Chriftum, fi moralem fenfum, fignificatur nobis converfio anime de luctu, & miferia peccati ad fatum gratia, fi analogicum, fignificatur exitus anima fanétæ ab bujus corruptionis fervitute ad æternam gloria libertatem. Et quomodo ifti fenfus myftici variis appellantur nominibus, generaliter omnes decipi poffunt, allegorici cum fint a litterali, five biftoriali diverfi. Nam allegoria dicitur Aygia grace, quod in latinum dicitur alienum, five diverfum. His vifis manifeftum eft, quod duplex oportet effe fubjectum, circa quod currant alterni fenJus. Et ideo videndum eft de fubjeéto bujus operis, prout ad litteram accipitur. Deinde de fubjecto, prout allegorice fententiatur. Eft ergo fubjectum totius operis litteraliter tantum accepti ftatus animarum poft mortem fimpliciter fumptus. Nam de illo, & circa illum totius operis verfatur proceffus. Si vero accipiatur ex iftis verbis, colligere potes, quod fecundum allegoricum fenfum Poeta agit de Inferno ifto, in quo peregrinando, ut viatores, mereri, & demereri poffumus. Si vero accipiatur opus allegorice Subjectum eft bomo, prout merendo, & demerendo per arbitrii libertatem Juftitiæ præmiandi & puniendi obnoxius eft. Forma vero eft duplex, forma tractatus, & forma tractandi : forma traEtatus eft triplex fecundum triplicem divifionem.

qua

Prima divifio eft, qua totum opus dividitur in tres canticas Secunda, qua quælibet cantica dividitur in cantus. Tertia quilibet cantus dividitur in rhythmos. Forma, five modus traHandi eft poeticus fictivus, defcriptivus, digreffivus, tranfumptivus, & cum boc definitivus, divifious, probatious, improbativus exemplorum pofitivus. Libri titulus eft; Incipit Comœdia Dantis Allagherii Florentini natione, non moribus, ad cujus notitiam fciendum eft, quod Comadia dicitur a Comos

Villa,

(1) Pf. CXIII. 2.

Villa, Oda , quod eft cantus. Unde comoedia quafi villanus
cantus, & eft comœdia genus quoddam poetica narrationis ab omni-
bus aliis differens. Differt ergo a Tragoedia in materia per hoc,
quod Tragoedia in principio eft admirabilis, & quieta, in fine,
five exitu foetida, horribilis, & dicitur propter hoc a tragos,
quod eft bircus, & oda, quafi cantus bircinus, ideft foetidus ad
modum birci, ut patet per Senecam in fuis Tragoediis. Comoedia
vero inchoat afperitatem alicujus rei. Sed ejus materia profpere
terminatur: ut patet per Terentium in fuis comœdiis & hinc
confueverunt dictatores quidam in fuis falutationibus dicere loco
falutis, Tragicum principium, & Comicum finem. Similiter
differunt in modo loquendi, elate, fublime
fublime Tragoedia, Co-
mædia vero remisse bumiliter; ficut vult Horatius in fua
Poetica. Ubi licentia aliter Comicos, ut Tragœdos loqui : & fic
e converfo.

Interdum tamen & vocem Comœdia tollit,
Iratufque Chremes tumido delitigat ore,

Et tragicus plerumque dolet fermone pedestri.
Telephus, & Peleus &c.

Et per hoc patet, quod comoedia dicitur præfens opus. Nam f ad materiam defpiciamus, a principio horribilis, & foetida eft, quia infernus; in fine profpera, defiderabilis, & grata, quia Paradifus fi ad modum loquendi, remiffus eft modus, & bumilis quia locutio vulgaris, in qua & muliercule communicant. Et fic patet, quare comoedia dicitur. Sunt & alia genera narrationum poeticarum. Scilicet carmen Bucolicum, Elegia, Satyra, Sententia votiva; ut etiam per Horatium patere poteft in fua Poetica: fed de iftis ad præfens nil dicendum eft. Poteft amodo patere, quomodo affignandum fit fubjectum partis oblate. Nam fi totius operis litteraliter fumpti fic eft subjectum, status animarum poft mortem non contractus, fed fimpliciter acceptus, manifeftum eft, quod hac in parte talis ftatus eft fubjectum, non contractus fcilicet ftatus animarum beatarum poft mortem. Et fi totius operis allegorice fumpti fubjectum eft homo, prout merendo, & demerendo per arbitrii libertatem eft juftitiæ præmianti, & punienti obnonoxius, manifeftum eft, in hac parte hoc fubjectum contrahi: & eft homo, prout obnoxius eft juftitiæ præmianti; & fic patebit de forma partis per formam obfignatam totius. Nam fi forma tractatus in toto eft triplex, in bac parte tantum eft duplex, fcilicet, divifio Canticorum, rhythmorum . rhythmorum. Non ejus poteft effe pro firma divifio prima: cum ifta pars fit prima divifionis.

Patet etiam libri titulus; feu de libri titulo. Nam titulus totius libri eft; Incipit Comedia. Titulus autem hujus partis eft; Incipit Cantica tertia Comœdiæ Dantis, quæ dicitur Paradifus. Inquifitis bis tribus, in quibus variatur pars a toto, viden

Eec 2

dum

dum eft de aliis tribus, in quibus variatio nulla eft a toto. Agens igitur totius, & partis eft ille, qui dictus eft, & totaliter effe videtur. Finis totius, & partis effe poffet multiplex, fcilicet propinquus, & remotus. Sed omiffa fubtili inveftigatione, dicendum eft breviter, quod finis totius, & partis eft removere viventes in bac vita de ftatu miferia, & perducere ad ftatum felicitatis. Genus philofophiæ, fub quo hic in toto, parte proceditur, eft morale negotium, feu Ethica, quia non ad fpeculandum, fed ad opus inventum eft totum, & pars. Nam fi & in aliquo loco, vel pafJu pertractatur ad modum Speculativi negotii, hoc non eft gratia Speculativi negotii, fed gratia operis, quia, ut ait Philofophus in 2. Metaphyf. ad aliquid, & nunc Speculantur practici aliquando. His itaque præmiffis ad expofitionem litteræ fecundum quandam prælibationem accedendum eft. Quod de expofitione litteræ, nil aliud eft, quam forme operis manifeftatio. Dividitur ergo ifta pars, feu ifta tertia Cantica, que Paradifus dicitur, principaliter in duas partes, fcilicet in Prologum, & Partem excufativam. Pars fecunda incipit ibi: Surgit mortalibus per diverfas fauces. De parte prima fciendum eft, quod quamvis communi ratione poffet dici exor. dium; proprie autem loquendo non debet dici nifi Prologus: quod Philofophus in 2. Rhetor. videtur innuere, ubi dicit, quod procemium eft in oratione rhetorica, ficut Prologus in Poetica, & præludium in feftinatione. Eft etiam prænotandum, quod præviatio ifta, que communiter exordium dici poteft, aliter fit a Poetis, aliter fit a Rhetoribus. Rhetores enim confuevere prælibare dicenda, ut animum comparent auditoris. Sed Poeta non folum hoc faciunt, quinimmo poft hæc invocationem quandam emittunt. Et hoc eft eis conveniens, quia multa invocatione opus eft eis, cum aliquid contra communem modum hominum à fuperioribus fubftantiis petendum eft, quafi divinum quoddam munus. Ergo præfens prologus dividitur in partes duas, quia in prima præmittitur quid dicendum fit, in fecunda invocatur Apollo, & incipit Seeunda pars ibi: O bone Apollo ad ultimum laborem. Propter primam partem notandum, quod ad bene exordiendum tria re quiruntur, ut dicit Tullius in nova rhetorica, fcilicet ut benevolum, attentum, & docilem reddat aliquis auditorem ព boc maxime in admirabili genere caufa, ut ipfemet Tullius dicit. Cum ergo materia, circa quam verfatur præfens tractatus, fit admirabilis; & propterea ad admirabile reducenda, ifta tria intenduntur in principio exordii, five prologi. Nam dicit fe di&urum ea, quæ qui vidit in primo Cælo, retinere non potuit. In quo dicto omnia illa tria comprehenduntur, nam in utilitate dicendorum benevolentia paratur:in admirabilitate attentio: in poffibilitate docilitas: utilitatem innuit, cum recitaturum Se dicit ea, quæ maxime allectiva funt defiderii bumani, scilicet Gau