I. DE LIBRIS RITUALIBUS.

Hæc præfatus est Mabillon in altero volumine Musei Italici:]

<< Habes alterum Musci Italici volumen, << in quo continentur Antiqui Libri Rituales « S. R. E. qui Ordinis Romani nomine << comprehendi solent. Non uno, sed diverso << tempore scripti sunt; plerique haud antea << vulgati et si qui jam editi, ob novas ac<< cessiones et notas hic quamdam novitatis << gratiam præ se ferunt. Omnes ut in unum « corpus redigeremus, persuasit in primis <<< communis rei publicæ Christianæ utilitas: « deinde studiosorum hominum flagitatio, << qui hanc collectionem jam dudum expe<< tebant, rati ejusmodi libris recludi non je<< junam tantum et exilem cæremoniarum << notitiam, sed ecclesiasticæ disciplinæ præ<< claram cognitionem; immo aliquando sa<crorum dogmatum illustrationem.

<< Verum hæc editio nec in Urbe commode << procurari poterat, nec libri ipsi extra ur<< bem facile exportari. Sed tandem ut eos << impetraremus, evicit amicorum humani<< tas simul et auctoritas : quibus perspec<< tum est hac editione non extraneis modo, << sed et Romanæ Ecclesiæ consultum iri. << Etsi enim nonnulli in eis ritus jam in de<< suetudinem abierunt; omnes tamen nosse <<< interest, si non ad restituendam, certe ad << illustrandam antiquitatem. An publicis vo¬ << tis responsura sit nostra editio, incerti << sumus: at certe nobis diligentiam, quo << minus id assequeremur, non defuisse << haud diffitemur. >>

II. EXCERPTA EX EJUSDEM MABILIONIS COMMENTARIO PREVIO IN ORDINEM ROMANUM.

Rituum Romanorum cognitio necessaria.

Quum Romana Ecclesia aliarum, maxime occidentis, Ecclesiarum norma sit et exemplar; non parum interest rei publice Christianæ, ut sacri ritus, quibus ab initio fundatæ religionis Deum opt. max. coluit, omnibus cogniti ac perspecti habeantur. Proxima quippe est fidei divinæ religio, quæ quam illa credit ac suspicit, supremam majestatem certis signis et ceremoniis, communi consilio institutis, colit, veneraturque. Et quemadmodum a Romana Ecclesia fidei suæ originem repetunt pleræque, ne dicam omnes, occidentis Ecclesiæ: sic etiam ab eadem modum ac formam divini cultus derivari par est. Certe cum animo recogito varios ritus, quos in præcipuis Galliarum Ecclesiis majorum nostrorum pietas instituit, atque hactenus illibatos ad nos usque magna ex parte transmisit: videre mihi videor quamdam Romanorum rituum imaginem, qualem scilicet in antiquis libris animadvertimus.

Non immerito itaque viri pii ac docti (quod notavit Cassander) « judicant, nihil << hoc in genere præstantius inveniri posse, << quam ipsum Romani Ordinis libellum, << quem omnes qui de ecclesiasticis ritibus « et officiis divinis scripserunt, tanquam << principem et caput agnoscunt, summam<< que ei auctoritatem deferunt: sic ut om<<nia ejus generis scripta nihil aliud sin

<< quam hujus libelli commentaria. » Non ergo audiendi, si qui minus periti existiment, hoc argumentum non ejus esse dignitatis, quod cum tanto apparatu tractari mereatur. Meminerint si qui in ea erunt persuasione, hominibus etiam sapientissimis non indignam esse hanc operam et cogitationem in nova Lege, quando in illa veteri, mysteriorum nostrorum gravitatem tantum adumbrante, Deus ipse sacrorum rituum descriptionem, quibus coli et honorari volebat, non infra se posuit.

Et quidem magni nominis viri hoc genus argumenti adeo non despexerunt, ut studia sua eo contulerint. Ut enim Cassandrum, Hittorpium, Radulfum decanum Tungrensem, aliosque similes interim sileamus; Onufrius Panvinius hanc ritualem materiam scriptis suis illustravit.

Non defuerunt etiam ex antiquis, quibus idem consilium idemque animus fuit, illustrandi scilicet ritus Romanos. Plerosque in unum corpus redegit Melchior Hittorpius, cujus editio est in omnium manibus, ut necesse non sit auctorum illorum nomina hoc loco recensere. His adjungendi sunt Rupertus, Johannes Belethus, et Durandus uterque : quos magno agmine sequitur turba recentiorum, sed insignior præ ceteris piæ memoriæ cardinalis Bona. Ex illis antiquis auctoribus Amalarius, et qui sub humili nomine latere voluit Micrologus, libellos de Ordine Romano studiosius rimati sunt, atque ex eis aliarum Ecclesiarum ritus aut correxerunt, aut illustrarunt.

III. EXCERPTA E JOANNIS DIACONI LIBRIS DE ECCLESIA LATERANENSI.

In nomine sanctæ et individuæ Trinitatis. Incipit scriptum de suprema sanctuario sanctæ Dei Romanæ, id est Lateranensis, ecclesiæ, compositum de archivis et antiquis Pontificum Romanorum gestis, quæ videlicet ecclesia patriarchalis et imperialis privilegio ac prærogativa sanctæ Sedis Apostolicæ, dono gratiæ Dei Salvatoris J. C. super omnes ecclesias totius orbis terrarum obtinet dominationem atque principatum, quæ etiam divino nutu apostolici culminis et Romani imperii nomen possidet gloriosum.

Et quoniam totus orbis terrarum huic matri ecclesiæ debitæ subjectionis exhibere debet obsequium; multi ex diversis regio

nibus hic conveniunt oratores, quibus nescientibus quantum, et quam pretiosissimum in hac prædicta ecclesia sanctuarium Dei sit reconditum, per istarum insinuationem litterarum volumus esse notatum, saltim quando hic conveniunt ad exorandum Deum Dei filium J. C. D. N. Salvatorem sanctorum pro pace sanctæ Ecclesiæ, pro remissione omnium peccatorum, pro acquirenda gloria æternæ visionis Dei, pro societate æternorum civium et sanctarum animarum.

Igitur post beatam ac salutiferam D. N. J. C. passionem, et ab inferis gloriosam ipsius resurrectionem, seu in cœlum admirabilem ascensionem, percepta consolatione gloriosissimi adventus Spiritus Sancti, in sortem suæ prædicationis Apostoli iter suum direxerunt, et dispositione ineffabilis misericordiæ Dei regni cœlestis senatores eximii, Petrus scilicet et Paulus, caput totius orbis, hanc Romanam videlicet civitatem, ingressi sunt, in qua ad honorem D. N. J. C. catholica fidei fundamentum super Petram, id est Christum, fideliter collocarunt: pro cujus ædificationis incremento usque ad mortem decertarunt, pro cujus amore gloriosum sanguinem suum effuderunt; ac denique mortem crucis, et gladii temporalem subeuntes, Regis superni curiam laureati petierunt. Isti sunt viri sancti, quorum doctrina fulget Ecclesia: quam antiquus hostis per Neronem primum, deinde per succedentes principes per trecentos annos et eo amplius impugnavit et concussit, sed nullatenus evertere valuit. Quum enim placuit ei, qui fideles suos igne passionis permisit examinari, Constantinus Augustus, Constantii et Helenæ filius, culmen imperii subiit, et præcedentium tyrannidem principum in servos J. C. aliquamdiu exercuit: sed im mensa Dei pietas electorum suorum clamantium ad se dolori et angustiæ compatiens, calamitati et miseriæ tantæ persecutionis finem imponere non distulit. Quid plura? sicut enim in Vita sancti Silvestri legitur, præfatus imperator Constantinus elephantiæ lepra a Deo percutitur: cui pontifices capitolii hoc dederunt consilium, quatenus in piscinam occisorum infantium sanguine plenam nudus descenderet, et a lepra sic mundatus pristinam sanitatem sic reciperet, etc.

Deinde privilegium Romanæ Ecclesiæ Pontifici contulit, ut in toto orbe Romano

sacerdotes hunc ita caput et principem habeant, sicut omnes judices regem habere consueverant in quo privilegio ita inter cetera legitur: « Utile judicavimus una cum << omnibus satrapis nostris, et universo se<< natu, optimatibus etiam et cuncto populo » Romanæ gloriæ subjacenti, ut sicut beatus << Petrus in terris vicarius Filii Dei videtur << esse constitutus, etiam et pontifices ipsius << principis Apostolorum vice principatus << potestatem amplius quam terrenæ impe<rialis nostræ serenitatis mansuetudo ha<< bere videtur, obtineant, » etc.

Sicut enim in gestis beati Silvestri legitur, quæ beatus papa Gelasius in Concilio septuaginta episcoporum a catholicis legi commemorat, præfatus imperator Constantinus secunda die processionis suæ promulgavit legem, quæ his verbis concluditur. «Sit omnibus notum, nos ita Christi cultores effectos, ut intra palatium nostrum templum hujus nominis construamus, etc.» quam ecclesiam postea ædificatam et consummatam beatus Silvester publice (quod non fiebat antea) solemniter consecravit quinto idus Novembris. Et est illa usque hodie cele berrima festivitas in Urbe, in qua prima ecclesia publice consecrata est, et imago Salvatoris infixa parietibus, primum visibilis omni populo Romano apparuit. Inscribitur enim Dedicatio basilicæ Salvatoris. Inde est quod quæcunque ecclesia per urbem atque per orbem Salvatoris vocabulo specialiter intitulatur, in præfata die ipsius celebritatis memoriam recolit et veneratur: cujus dedicationis solemnitatem octo diebus celebrandam apostolica sancivit auctoritas : quoniam decimo die a solemnitate dedicationis istius dedicatæ sunt postea basilica sanctorum Petri et Pauli.

Inde est quod Romanus Pontifex ipsius Salvatoris Jesu Christi, qui suavis et copiosus est in misericordia omnibus ad se redeuntibus, in dedicatione istius sacrosanctæ basilicæ, quæ misericordiæ sortita est vocabulum, de omnipotentis Dei certa misericordia præsumens salubriter ordinavit, ut omnibus ad hujus festivitatis lætitiam convenientibus magna fieret remissio peccatorum, de quibus tamen digne Deo Ecclesiæque confessi per pœnitentiam fuisse noscuntur, seu qui usque ad octavam diem, cum vera et Deo grata cordis contritione confiterentur. Quæ videlicet emissio apos

tolica providentia sic tripertita distinguitur, ut Romanis et circum adjacentibus mille annorum; Thuscis et Lombardis duorum millium annorum, sed et his qui maria transmeare noscuntur, trium millium annorum, maneat remissio peccatorum. Similis eademque institutio remissionis facta probatur in hac prima et sacrosancta basilica quinta feria in Coena Domini, quando a domno Apostolico consecratur sacrum chrisma, quando et hæretici contumaces, et extollentes se adversus hanc sanctam catholicam et apostolicam Ecclesiam, publicæ excommunicationis maledictione apostolica sententia traduntur Satanæ in interitum carnis, ut tandem miserante Deo resipiscentibus illis a diaboli laqueis spiritus eorum salvus sit in die D. N. J. C.

I. De mysticis appellationibus istius sacrosanctæ basilicæ.

Hæc, inquam, ecclesia a sanctis Patribus, sicut in eorum scriptis invenitur, pluribus mysticis est vocabulis insignita. Hæc etenim principaliter vocatur Basilica: quia quum Regi regum Salvatori Jesu Christo sit dedicata, ei qui in terra summus rex est et sacerdos, comprobatur esse commissam. Vocatur etiam Basilica aurea, vel basilica Constantiniana, a Constantino, ut dicitur, tota aureo musivo depicta. Dicitur etiam templum misericordiæ : quia, ut usque hodie cernitur, quum multos aditus habuerit, nulla die vel nocte claudebatur, nisi tapetibus, ut quasi alterum asylum semper pateret obnoxiis omnibus: quatenus amplius non punirentur a legibus sæcularibus. Legitur quoque apostolica Ecclesia, Apostolorum dumtaxat doctrinis instructa: Sedes Apostolica, quia præter Apostolicum nullus alius sedere præsumit: Sedes prima, quia secunda est Antiochena, tertia Alexandrina : Sedes Petri, quia per Vicarium suum ipsemet sedet ibi. Vocatur et ab urbe Romana Ecclesia; et a loco Lateranensis ecclesia, Lateranensis basilica, Lateranense episcopium, Lateranense patriarchium. Dicitur hæc Universalis ecclesia, quia ejus episcopus de universis habet judicandi potestatem, de illo vero nullus. Et propter hoc appellatur caput ecclesiarum, Mater ecclesiarum, et Magistra ecclesiarum, quia omnes ab illa accipiunt fomentum et magisterium. Om

nibus providet, pro omnibus invigilat, pro cujus utique fide ut aliquando non deficiat, sed fratres suos confirmet, ipse Salvator exorat. lis atque aliis nominibus hæc aula Dei nobiliter in divinis paginis decoratur, et honoratur.

II. Quod omnia quæ in templo post destructionem reperta sunt,

Helena mater portavit ad filium. Hanc itaque sacrosanctam basilicam, omni mundo reverendam, beatissima Helena Constantini mater post perceptum sacri baptismatis sacramentum, incomparabilis sanctuarii thesauro ditavit, quod videlicet de Hierosolymitanis partibus rogatu ipsius Augusti filii transportavit, quod ab antiquis ante incarnationem Domini fuerat reconditum, et post destructionem, quæ a Tito et Vespasiano Romanis principibus facta legitur, inibi habebatur residuum. Totidem Deus omnipotens viscera misericordiæ suæ Romanæ huic ecclesiæ dignata est aperire, quum jam dicta regina sanctuarium, quod Dei nutu de civitate sancta Hierusalem secum attulerit ad filium, in hujus sacrosanctæ basilicæ, quæ sacerdotalis est et regia, transtulit habitaculum. Quod quia nondum proprio designatur ex nomine, licet indignus sim nomen ejus depromere, tamen in honore suæ laudis non differam cum reverentia nominare.

Item anno Dominicæ Incarnationis MCCLX, Alexander Papa quartus in die dedicationis hujus ecclesiæ sacrosanctæ corroboravit et confirmavit omnes quascunque indulgentias, a quibuscunque summis Pontificibus, quocunque tempore concessas : sed et illas principaliter, quas beatus Silvester abunde statuit et donavit, inclinatus justis precibus humilis et christianissimi Constantini, et de speciali misericordia et gratia prorogavit eas usque ad diem dedicationis Apostolorum Petri et Pauli.

III. De arca et Sanctis sanctorum, quæ sunt in basilica Salvatoris.

In hac itaque sacrosancta Lateranensi basilica Salvatori Jesu Christo Deo dicata, quæ caput est mundi, quæ patriarchalis est et imperialis, sedes est apostolicæ cathedræ pontificalis, et in ejusdem ecclesiæ ara principali est arca fœderis Domini, vel, ut aiunt,

arca est inferius, et altare ad mensuram longitudinis, latitudinis et altitudinis arcæ conditum est superius, inter quatuor columnas de rubeo porphyrio sub quodam pulchro ciborio. In quo quidem, ut afferunt, multum est sanctuarium, sed quale sit non agnoscunt, nam nomen ejus nesciunt.

In altari vero, quod superius est ligneum de argento coopertum, atque sub eo inferius, est tale sanctuarium: septem candelabra, quæ fuerunt in priori tabernaculo. Unde Paulus dicit apostolus: Tabernaculum factum est primum, in quo erant candelabra, et mensa, et propositio panum, quæ dicitur sancta, et aureum turribulum, et urna aurea habens manna, quod habuit secundum tabernaculum, quod dicitur Sancta sanctorum. Et ibi virga Aaron, quæ fronduerat. Et tabulæ testamenti, et virga Moysi, qua percussit bis silicem, et fluxerunt aquæ. Item sunt ibi reliquiæ de cunabulis Domini. De quinque panibus ordeaciis, et duobus piscibus. Item mensa Domini. Linteum unde extersit pedes discipulorum suorum. Tunica inconsutilis, quam fecit virgo Maria Filio suo Domino nostro Jesu Christo, quæ in morte ipsius a militibus sortita est, non scissa : quam dum Salvator inibi reservaverit, hæ→ resis vel scissura fidei diu non erit in ea. Purpureum vestimentum ejusdem Salvatoris et Redemptoris. De sanguine et aqua lateris Domini ampullæ duæ. Circumcisio Domini. Sudarium quod fuit super caput ejus, quod est unum de quinque linteaminibus, quibus sanctissimum corpus ejusdem Domini nostri fuit involutum. Est ibi de loco Ascensionis Christi in cœlum. De sanguine sancti Joannis Baptistæ. De pulvere et cinere combusti corporis ejusdem Præcursoris Christi. Cilicium ejus de pilis camelorum. De manna sepulturæ sancti Joannis Evangelista ampulla plena. Tunica ejusdem Apostoli et Evangelistæ, qua supposita corporibus trium juvenum, surrexerunt, mortui enim fuerant propter venenum quod biberant.

IV. Ratio circa eos, qui opponunt de absconsione tabernaculi, et arcæ, vel altaris incensi.

Verum quam plurimi sacrorum voluminum et historiarum profunda mysteria minus prudenter investigantes, nec intelligen

tes nequo quæ loquuntur, neque de quibus affirmant, propter hoc quod in secundo libro Machabæorum de absconsione tabernaculi et arcæ, seu etiam altaris incensi reperitur, superflua opinione existimant, ipsum taberaculum, et arcam vel altare, hactenus occultata usque ad tempus futuri judicii latere, et ignorari, etc.

V. Quod tempore Titi ct Vespasiani, quæ in templo fuerant, Romæ translata fuerunt.

Quo autem tempore, vel a quibus vasa templi, et utensilia, seu universa donaria Romæ delata fuerunt, vel ubi reposita, præfatus doctor Hieronymus, cui proprium fuit semper nova quærere, et absconsa dilucidare, in expositione Joelis prophetæ testatur, quod Titus et Vespasianus, Romani principes, post ascensionem Domini destructa civitate Hierosolyma et templo, ob victoriam et monimentum populi Romani, omnia illa quæ in templo præcipua en speciosa Judæi habuerant, secum asportaverunt, immo ab ipsis Judæis asportari jusserunt et ædificato Romæ templo Pacis, ibi ea in delubrum mirifice condiderunt, quæ Græca et Romana narrat historia. Nec dubium unde tantus vir docuit habendum, quod Græca et Romana historia voluit esse confirmatum. Hoc idem usque hodie liquido perpenditur in triumphali arcu, qui appellatur Septem lucernarum, qui constructus fuisse probatur ad memoriam prædictorum principum totiusque populi Romani juxta ecclesiam Sanctæ Mariæ Novæ, in quo candelabra, quæ fuerunt in priori tabernaculo,

:

et arca cum vectibus suis, quæ fuit in secundo intra velum, manifeste ac mirifico opere sculpta fuisse cernuntur.

Hoc etiam manifestioribus documentis eloquentissime doctor Leo Papa in sermonibus Dominicæ Passionis, quum de velo scisso in templo sub ipso tempore passionis Christi contra perfidiam Judæorum contestando inveheret, declarare videtur, dum ipsorum cæcitatem Judæorum omnia mundi elementa evidentius arguisse protestaretur in sermone, qui sic incipit: Quum multis modis Judaica impictas laboraret, scripsit ita: « Quod si ad arguendos vos, nec cœlestia, << nec inferna sufficiunt, et crucem Christi << magis potuerunt petræ atque monumen<< ta, quam vestra corda sentire, saltem << quod in templo actum est, scienter adver<< tite. Velum, cujus objectu intercludeban<< tur Sancta sanctorum, a summo usque ad << ima diruptum est, et sacrum illud mysticum<< que secretum, quo solus summus Pontifex << jussus fuerat intrare, reseratum est, » etc.

Sub altari isto sacrosancto, de quo in præsenti loquimur, est quædam imago tota aurea Domino Jesu Christo dedicata, et beatæ Mariæ Virginis; et sancti Joannis Baptistæ, sanctorumque Apostolorum Petri et Pauli, sancti Joannis Evangelista imagines de electro aureæ et argenteæ, necnon aliorum Apostolorum penitus argenteæ, quas Constantinus imperator Dei servus, qui easdem ad honorem Salvatoris Jesu Christi suorumque discipulorum imaginari studit, sic in quodam geneceo molitus est recondere, quod nulli artifici per quodcunque ingenium licet accedere.