Sayfadaki görseller
PDF
ePub

LIBER CENSUUM

AUCTORE CENCIO [HONORIO III]

MONITUM IN SEQUENTEM LIBRUM

Le Liber Censuum ou Liber Censualis existait avant Cencius Camerarius (Honorius III), qui déclare l'avoir refait ou rétabli dans un meilleur ordre: A quibusdam aliis ordinatum, reordinare necesse. Ce n'est point un ouvrage didactique, mais un registre de comptabilité. Cencius dit l'avoir disposé de façon à recevoir les intercalations, les addimenta, sans qu'il devienne utile de recommencer le travail dans son entier. Il avait reconnu le besoin de faciliter une perception qui n'était pas sans embarras, à raison de la multiplicité des détails. Il songeait à rendre la besogne toute matérielle du cens à percevoir, plus commode pour lui et ses successeurs, jusqu'à la fin du monde : Successoribus meis... usque ad exitum mundi.

Le Liber Censuum ou Liber Censualis n'est, à proprement parler, qu'un registre matricule, indiquant les noms des contribuables, pour nous servir du langage moderne, et le montant de la cote de chacun d'eux, comme on le verra ci-après. Les pièces justificatives, qui ne sont pas le Liber Censuum, ne lui sont pas cependant étrangères. Muratori ne donne pas il est vrai, toutes les pièces justificatives, toutes les chartes qui sont in codice Cencii, mais une partie. On les trouvera dans les extraits servant ici de prolégomènes.

On pourrait former un ouvrage plus complet si l'on faisait du Liber Censualis proprement dit, une première partie, et des chartes extraites du Codex Cencii une deuxième partie. Mais celle-ci ne comprendrait, en tout cas, que des pièces recueillies, n'appartenant pas en propre à Cencius,

et il pourrait être douteux qu'il ait luimême recueilli le tout, puisque son travail était disposé pour recevoir toutes les additions, in eodem volumine, spatiis adaptato.

Deux extraits de Muratori, empruntés à la dissert. 69, et un autre à la dissertat. 71, sont les meilleurs prolégomènes du Liber Censuum. Ils en feront connaitre l'importance historique, qui est la compensation de son inévitable aridité.

Le Liber Censualis doit être nettement distingué du Cæremoniale (V. supr. Fabricius cité, col. 13), ou Ordo Romanus (duodecimus, V. supr. col. 12 et col. 35), car ces deux derniers titres désignent un seul et même ouvrage écrit à la suite du Liber Censualis, du moins dans le manuscrit de la bibliothèque Barberine, au dire de Fabricius cité plus haut.

Le Liber Censualis doit être distingué pareillement des Acta pontificalia Gregorii VII et Cælestini III (V, supr. Potthast cité, col. 9) ou des Vita Gregorii VII et Vita Cælestini III. La première de ces vies est citée volontiers cependant comme un Extrait du Liber Censualis, auquel elle ne se rattache pas d'une manière plus directe que le Cæremoniale ou Ordo. L'une et l'autre sont désignées sous le nom d'Acta depuis que Papebroch a donné ce nom à la Vie de Grégoire VII, en la plaçant dans son tome VI, au 25 mai. Ni l'une ni l'autre ne peuvent former des chapitres du Liber Censualis proprement dit.

D'autre part, on ne doit pas perdre de vue ce que dit Muratori, t. V, col. 850, savoir que deux Cencius ont vécu dans le même temps, l'un cardinal de Saint-Lau

mus et generaliter refutamus vobis Domno Centhio Dei gratia ecclesiæ sanctæ Lucia in silice diacono cardinali et Domni Papæ camerario... » Et cette charte n'est pas la seule qui mette en présence les deux cardi

rent in Lucina, l'autre, cardinal de Saint | celli, propria nostra voluntate renuntiaJean et Saint Paul, l'auteur du Liber Censuum, qui fut cardinal-prêtre à partir de 1208. (Potthast parait dire: 1198, supr. col. 9). Muratori cite des actes dans lesquels les deux cardinaux figurent à la fois, ce qui ne peut laisser place au doute. Ainsi, col. 847, on lit dans la Chartula refutationis, facta a filiis Johannis Capparonis : « In præsentia quoque Dominorum Cardinalium, videlicet Domni Cencii titulo S. Laurentii in Lucina presbyteri cardinalis et Domni Fidancii presbyteri cardinalis titulo S. Mar

naux.

Suivant Muratori, col. 812, Antiq., le Liber Censualis fut composé en 1191 ou 1192, et c'est en 1193 que Cencius devient cardinal de Sainte-Lucie, pour devenir plus tard cardinal-prêtre de Saint-Jean et Saint

Paul.

PROLEGOMENA

E MURATORI EXCERPTA

I

[ANTIQUIT. MEDII EVI, T. VI, DISSERT. 71]

Splendere nunc videmus illustri potentia, | vectigalia, monetam, flumina, metallorum

ac temporali ditione in castella et urbes, non tantummodo Romanum Pontificem, sed et non paucos Germaniæ, et aliquot Italiæ archiepiscopos, episcopos, et abbates. Sed longe alia fuit olim rerum facies. Latius nimirum sese extendebat cleri utriusque dominatio in populos, et longe major, imo incredibilis opulentia fuit, atque in Italia præsertim cujus rei originem et progressum brevibus innuere juvat. Duplex erat olim, uti et nunc, temporalium bonorum classis. Ad priorem spectant privata, qualia sunt prædia, ædes, sylvæ, pecunia, et id genus alia, quæ in jure civium, et privatorum hominum dominio sunt, ac emi, venumdari, commutari, obligari, ac donari ex institutione gentium possunt. Altera pars complectitur, bona publica, quæ ad rempublicam sive principem pertinent, et Regalia appellantur, sive corporales res, sive jura sint. Atque inter ea numeramus imperium in populos, angarias, perangarias, jurisdictionem,

fodinas, salinas, aliaque non pauca, apud juris peritos legenda. Per prima septem Ecclesiæ sæcula constat, prioris generis bona complura confluxisse in ecclesias tum ex pietate et oblatione fidelium, tum ex aliis causis, quas in præcedentibus disquisitionibus recensui. Quædam etiam ex minoribus regalibus collata fuisse eo ipso tempore Deo dicatis locis, sacrisque ministris, non difficile fortassis ostendas. Sed quæ majora, sive suprema regalia sunt, habere, videlicet legem dicere populis, eosque legibus et pœnis coercere, judices ac tributa statuere, conscribere milites, suoque jure bellum indicere, uno verbo civitatibus, castellis, ac regionibus, sæculari potestate ac ditione dominari, et principem temporalem agere, nondum legi, ante sæculum a Christo nato octavum cuiquam ex ecclesiasticis viris concessum. Primi, quantum quidem mihi videtur, qui splendidum dominationis hujus temporalis exemplum dedere, Romani Pontifices

tissima est. Quamobrem consuevere principes ac præcipue reges et imperatores, non prædia solum et curtes, idque sæpe, ecclesiis offerre atque largiri pro criminum suorum remissione, sed castella etiam, urbes, comitatus, marchias, ducatus, aliaque regalia jura, vetustis muneribus nova addentes in dies, aut saltem vetera confirmantes.

fuerunt. Potitis enim Langobardis regibus | quam ad redimendas peccatorum pœnas apexarchatu Ravennæ, iisque Romam ipsam occupare nitentibus, Stephanus II Papa, anno Christi 754, Gallias petens, Pippini regis opem imploravit, quam ab imperatoribus Constantinopolitanis sperare non poterat, quanquam de eorum rebus aut recuperandis, aut conservandis ageretur. Pippinus valido exercitu bis coacto, Italiam subinde ingressus, Langobardum ad pacem petendam adegit; exarchatum vero ab usurpatore dimissum, veluti rem sibi paratam jure belli, Romanæ Ecclesiæ dono dedit. Hinc autem Romanis Pontificibus ad majora consequenda, et ad dominandum in ipsa Romana Urbe, gradus est factus : quorum exemplum minores sedes, ut quæque potuit, deinde æmulatæ, neque solum episcopi, sed et monasteria virorum, imo et feminarum, aut amplas civitates regendas, aut castella integra, aliave temporalis dominationis, et regalium jurium frusta, sibi conquisierunt. Cur tanta ac tam splendida accessio facta fuerit cleri opibus, si causam petis, non unam adferre possum. Prima, atque omnium potissima mihi videtur Peccatorum redemptio, de qua fuse, in dissertatione 68 actum est. Nempe iniquis iis temporibus vitia et crimina latius etiam quam nostro ævo abundabant: atque hæc eadem perversa lues non raro afflabat ipsos rerum dominos, imperatores, reges, ac principes, quibus propterea pœnitentibus canonicæ pœnæ, tunc mirum in modum vigentes, a sacris Ecclesiæ ministris indicebantur. Nulla alia erat evadendi jejuniorum, aliarumque expiationum sacrarum onus principibus viris, quam quæ populo, scilicet eleemosyna in pauperes, sive oblationes prædiorum, aliaque hujusmodi dona sacris locis atque collegiis. Multum tamen intererat inter vulgi ac regum redemptiones minora enim pro conditione hominum ac divitiarum exigebantur a populo, majora vero a populi rectoribus; tum quod gravius apud Deum pendi soleant complura principum crimina; tum etiam quod magnificentius erga Deum agendum est viris potentibus, et tanta bonorum copia affiuentibus, quam hominibus privatis. Exiguum enim pauperis donum oblatum Deo, grande interdum sit: at divitis, imo principis oblatio, si modica sit, nihil ferme est; nulloque cum donantis incommodo conjuncta, otius ad avaritiem prodendam,

Hoc etiam titulo præter exarchatum, alias quoque regiones Sancto Petro obtulisse credendi sunt Pippinus et Carolus Magnus, Francorum reges; idque innuere videtur ipse Hadrianus I, Papa, in epistol. 92, ad eumdem Carolum, in Codice Carolino, part. 11, tom. III. Rer. Italicar. Ibi de Capua scribit Pontifex, quum beato Petro Apostotorum principi pro mercede animæ vestræ, atque sempiterna memoria, cum ceteris civitatibus obtulistis. Eamdem peccatorum expiationem præ oculis, ut puto, habuere ceteri principes et reges, qui Romanæ Ecclesiæ aut dono dederunt, aut tributaria effecerunt regna sua sive principatus, aut urbes. In quorum numero constat olim fuisse regna Hispaniæ, Arragoniæ, Lusitaniæ, Poloniæ, Daniæ, Bohemiæ, Angliæ, Hiberniæ, Hungariæ, et alia, quæ diu quodammodo in jure Sancti Petri, aut eidem Romanæ Ecclesiæ censum annuum, testem temporalis subjectionis, persolverunt. Sed potissinum sæculo vulgaris æræ undecimo, hujusmodi oblationibus aucta est Romanorum Pontificum potentia atque majestas. In iis enim perquirendis ac procurandis sollicitum se præ ceteris præbuit magnus ille Pontificiæ dignitatis assertor et propugnator Gregorius septimus, uti ex ejus epistol. 3, lib. IX patet, in qua episcopum Pataviensem monet, ut Welphonem, Bajoariæ ducem, aliosque Germaniæ principes, quanta possit, cura inducat ad subjiciendas terras suas Sancto Petro pro suorum peccatorum absolutione. En ejus verba : « Si Henricus forte Longobardiam intraverit, admonere etiam te, carissime frater, volumus ducem Welphonem, ut fidelitatem beato Petro faciat, sicut coram imperatrice Agnete et episcopo Cumano, mecum disposuit, concesso sibi post mortem patris ejus beneficio. Illum enim totum in gremio beati Petri desideramus collocare, et ad ejus servitium specialiter provocare. Quam voluntatem si in eo, vel etiam in aliis potentibus viris, amore

beati Petri pro suorum peccatorum absolutione ductis, cognoveris : ut perficiant elabora, nosque certos reddere diligenter procura. » Auctor est idem Gregorius Papa epistol. 23, lib. VIII, Gallias consuevisse a Caroli Magni temporibus annuatim solvere censum Romanæ Ecclesiæ, cui etiam idem rex et imperator Saxoniam obtulerat. Scribit etiam : « Dicendum est omnibus Gallis, et per veram obedientiam præcipiendum, ut unaquæque domus saltem unum denarium annuatim solvant beato Petro, si eum recognoscunt patrem et pastorem suum more antiquo. » Quem fructum inde ceperit Pontifex, incertum est. At certe alibi non in irritum cecidit illius studium: nam anno Christi 1074, Demetrius, Croatiæ ac Dalmatia dux, ab eodem Gregorio Summo Pontifice in regem evectus, Apostolicæ Sedi ditionem suam subjecit, annui tributi pensione promissa. Præterea Bertrannus, Provinciæ comes, anno 1081, eidem Gregorio, ut est apud cardinalem Baronium, pro remisssione peccatorum suorum, et parentum suorum, offert, concedit, et donat omnem honorem suum, hoc est comitatum ipsum, omnipotenti Deo, et sanctis Apostolis Petro et Paulo, et domino Gregorio Papæ septimo, et omnibus successoribus suis. Ita pariter et Berengarius, Barchinonensis comes, anno 1090, Urbano II Papæ, civitatem Tarraconensem, e Saracenorum manibus ereptam, Sancto Petro obtulit atque donavit, propter redemptionem, ut ille aiebat, peccatorum meorum, et patris mei Raymundi, et parentum meorum. Neque alio quam hoc titulo constat, usam præstantissimam principem comitissam Mathildim, quum omnia bona sua Ecclesiæ Sancti Petri, anno 1102, obtulit atque donavit. Vide tomum V Rerum Italicarum, pag. 384, ubi ejusdem donationis charta prostat. Ibi vero profitetur inclita mulier, se ea omnia obtulisse, ac rursus offerre pro mercede et remedio animæ meæ, et parentum meorum : quæ formula redemptionem pœnitentialium pœnarum sonat. Atque heic, quando possum, acta varia producere lubet, ex quibus ediscemus Apostolicæ Sedis auctoritatem in Sardiniam. Antiquiora etiam ejusdem sedis jura fuisse videntur in insulam illam, uti fidem faciunt epistolæ prælaudati Gregorii VII, Summi Pontificis. Hæc autem e Codice MS. Cencii camerarii fuere deprompta.

Instrumentum, quo Bencdicta Donnicella censum et alia pro judicatu Calaritano constituit favore Ecclesiæ Romanæ, anno Christi 1224.

In nomine Domini, amen. Ego Benedicta Donnicella, marchisana Massæ, et judicissa Calaritana, persistens in pleno sensu meo, non vi coacta, nec dolo malo inducta, sed mea propria et voluntate spontanea, vobis domino Gottifredo, præfecti urbis domini Papæ subdiacono et capellano totius Sardiniæ, et Corficæ legato, recipienti nomine Romanæ Ecclesiæ, ab hac ora in antea viginti libras argenti nomine census pro regno meo Calaritano, sive judicatu, ac tota terra, quam habeo in Sardinia : quæ omnia me confiteor ab ipsa Ecclesia possedisse hactenus, et possidere in futurum, in festo omnium Sanctorum promitto solvere annuatim. Item promitto, quod nullus de novo efficietur judex vel judicissa in ipso regno, sive judicatu, quin jurent fidelitatem ipsi Ecclesiæ, et facient omnes liberos terræ sive terræmagnenses, habentes feudum ab eis, in principio suæ dignitatis jurare fidelitatem Ecclesiæ memoratæ. Item judex et judicissa procurabunt legatum Sedis Apostolicæ, sicut archiepiscopus Calaritanus et quum primo ipsum recipient, et judex Calaritanus: addextrabit eum pedester per decimam partem milliaris unius. Item judex et judicissa Calaritana omnia spiritualia dimittent libere ipsi Ecclesiæ, non olstantibus consuetudine aliqua vel abusu. Item judex Calaritanus non recipiet uxorem, nec judicissa maritum, sine speciali licentia ejusdem Ecclesiæ et mandato. Item si judex vel judicissa Calaritana decederent sine filiis masculinis vel femininis, totam terram libere et absolute ipsi Ecclesiæ relinquere teneantur: salvo tantum quod tertiam partem mobilium pro anima sua libere derelinquant. Item quum judex vel judicissa de novo efficientur in ipso regno, sive judicatu Calaritano, ad Curiam Romanam personaliter accedent, vel solemnes nuntios destinabunt infra spatium duorum mensium a die suæ dignitatis incipientium, pro vexillo in signum dominii a Sede Apostolica humiliter obtinendo. Item guerram et pacem facient ad mandatum ipsius Ecclesiæ contra universos et singulos per Sardiniam constitutos, qui forte aliquo tempore præsument ipsi Eccle

:

prii munimime roboratum.

siæ in aliquo rebellare. Item nulli statuentur | Calaritani sive judicatus, quam sigilli proad custodiam castrorum vel arcium ipsius regni, sive judicatus Calaritani, quin primo jurent, honorem, libertatem et jura ejusdem Ecclesiæ per omnia et in omnibus firma et illibata bona fide et sine fraude servare. Insuper autem, ut hæc omnia in posterum firma permaneant, obligo me, meosque heredes ad pœnam decem millium marcarum argenti, si contra prædicta, vel aliquod prædictorum per me vel meos heredes, sive per aliquam submissam personam, tempore aliquo venire tentabo. Et pœna soluta idem scriptum plenam obtineat firmitatem. Verum ad majorem firmitatem ipsius Ecclesiæ, corporali a me juramento præstito, de prædictis omnibus observandis, præsens scriptum feci exinde fieri tam bullæ regni mei

Actum in inferiori camera palatii venerabilis patris...... archiepiscopi Calaritani, apud villam Sanctæ Cæciliæ, præsentibus magistro Johanne præposito Foripopulensi, presbytero Benevenuto, rectore ecclesiæ Sancti Michaelis Lambertatiorum Bononiensium, magistro Benedicto, Cortese clerico domini Raynerii Sanctæ Mariæ, diaconi cardinalis, nobilibus viris Bonifacio, germano ipsius domini Gottifredi legati Sardiniæ et Corsicæ, et Raynuccio Fortiguerra Urbevetano, militibus. Anno Domini nostri millesimo ducentesimo vigesimo quarto, indictione duodecima, 3 nonas Decembris, pontificatus domini Honorii Papæ III anno

nono.

II

ANTIQUITAT. MEDII ÆVI, T. V, DISSERT. 69

Romanæ Ecclesiæ qualis quantaque sit temporibus nostris opulentia atque majestas, norunt omnes; qualis autem sæculis rudibus, et post declinationem imperii Romani, id quidem non omnibus exploratum est. Propterea in ejusmodi plane nobile argumentum aliquid adferre, nunc juvat, ut qui inter nostra et antiqua sæcula comparationem aliquam instituere velit, facilius in posterum possit. Primum ergo illud statuo, quum Romana Ecclesia a sui origine principem locum inter ceteras, imo et supra ceteras tenuerit, ejus etiam dignitati fortunam ac redituum copiam ex oblatione fidelium profectam semper respondisse. Præcipue tamen opibus aucta est, quum primum sub Constantino Magno religoni pax reddita, et libertas palam data est. Nam etsi amplissimam illam Constantini donationem, quæ olim circumferebatur, nunc eruditorum nemo amplectatur, imo quisque commentitiam agnoscat, nihilo tamen secius fateri omnes cogimur, Constantinum summa liberalitate certasse, ut Romanam Ecclesiam uberius etiam quam reliquas ornaret atque ditaret. In eam sententiam nos perducit non solum Anastasii Bibliothecarii, sive quicumque is sit, antiquissimi auctoris, cui vi

tas Romanorum Pontificum debemus, auctoritas, sed etiam ethnicorum ipsorum testificatio, quam ne ipse quidem cardinalis Baronius reticendam censuit. NarratAmmianus Marcellinus, lib.XXVII, cap. 3, turbas Romæ, anno 367, excitatas in electione Romani Pontificis, divisis populi votis inter Damasum atque Ursicinum. Tum subdit : « Neque ego abnuo, ostentationem rerum considerans urbanarum, hujus rei cupidos ob impetrandum quod appetunt, omni contentione laterum jurgari debere: quum id adepti, futuri sint ita securi, ut ditentur oblationibus matronarum, procedantque vehiculis insidentes, circumspecte vestiti, epulas curantes profusas, adeo ut eorum convivia regales superent mensas. » Hæc Ethnicus scriptor, cui alterum adtexo, nempe Prætextatum consulem designatum, qui iisdem temporibus Romæ vixit. Hæc de illo sanctus Hieronymus, in epistola nunc 38, olim 61, ad Pammachium adversus errores Johannis Hierosolymatini : « Homo sacrilegus, et idolorum cultor, solebat ludens beato Papa Damaso dicere: Facite me Romanæ urbis episcopum, et ero protinus christianus. >> Invidiose quidem hæc a depressis paganis tunc dicta. Sed simul sat produnt, qui tum

« ÖncekiDevam »