naprzód w Rzymie, a potem na synodzie Brześciu, wydany został sygnał do buntu przez księcia Konstantego Ostrogskiego i przez bractwa stauropigialne wileńskie i lwowskie przeciw biskupom i ich dziełu, poskromić odrazu stanowczo wichrzycieli, bractwom wykraczającym poza granicę pierwotnego swego zadania zatwierdzenia królewskiego odmówić lub je rozwiązać, jak to uczynił biskup włodzimierski Pociej z opornem bractwem Brzeskiem 1); nie wpuszczać do kraju najgłówniejszego wichrzyciela, patryarchy Jerozolimskiego, Teofana; stareuru księciu Ostrogskiemu dać uczuć swoją władzę i powagę, gdy tenże stanął otwarcie na stanowisku rewulucyjnem wobec unickich biskupów i wobec króla samego. Že do tego obowiązku rząd polski się nie poczuwał, czy też odwagi nie miał spełnić go, było to wielkim błędem politycznym i na karb tego błędu trzeba policzyć opłakane w narodzie ruskim po Unii Brzeskiej rozdwojenie i walki zacięte kilkadziesiąt lat trwające między Unitami a Dyzunitami, które akcyą polityczną Polski krępowały. Nie Unia temu rozdwojeniu była winną ani ci, co ją stworzyli, lecz sła bość i nieudolność rządu, dającego zupełną swobodę wichrzycielom, a nie zasłaniającego dostatecznie dzieła po części własnego i mogącego stać się pod rządem energicznym nieocenionem dla całego państwa dobrodziejstwem.

Wielka część winy, że Unia od razu w kraju tak się nie przyjęła, jak przyjąć się była mogła i powinna, spada także na całe ówczesne społeczeństwo polskie, nie rozumiejące doniosłości i znaczenia jej i dlatego nietylko moralnie jej nie popierające, ale okazujące jej przez długi czas otwartą niechęć i nieprzyjazne usposobienie.

Jakbądź przecież dowiodła Unia żywotności swojej i racyi bytu, gdy mimo wszystkie błędy rządu i społeczeństwa polskiego utrzymała się; gdy z zapasów, na które przez trzydzieści kilka lat była wystawiona, zwycięsko wyszła i po stu latach istnienia wszystkie dyecezye ruskie z wyjątkiem mścisławskiej z sobą zjednoczyła.

My pracę naszą o Unii Brzeskiej doprowadzimy tylko do momentu, w którym jej byt i dalszy rozwój już pod każdym względem był niebezpieczny t. j. aż do końca rządów metropolity Welamina Rutskiego i do początku panowania Władysława IV. Uważamy jednak za stosowne, nim do samego przedmiotu 1) A. J. R. tom VI, predisłowije str. 191.

przystąpimy, w pierwszej części pracy dać zwięzły pogląd na stosunek Kościoła ruskiego do Stolicy Apostolskiej od przyjęcia Chrześcijaństwa przez Rusinów, aż do drugiej połowy XVI wieku. Rzuci to nowe światło na samą Unię Brzeską i służyć może za przyczynek do jej usprawiedliwienia w dziejach Polski i Rusi. Następnie przedstawimy wewnętrzny stan Cerkwi ruskiej bezpośrednio przed Unią Brzeską; opowiemy dalej rokowania toczące się między biskupami ruskimi, a rządem polskim przed Unią; sam akt Unii i okoliczności, wśród których Unia zawartą została; walki, jakie z prawosławiem staczać musiała, nim sobie byt zapewniła; wreszcie dowolne zwycięstwo Unii i jej utwierdzenie się w narodzie ruskim.

Księga pierwsza.

Rzut oka na stosunek Cerkwi ruskiej do Stolicy apostolskiej od zaprowadzenia Chrześcijaństwa na Rusi aż do drugiej połowy XVI wieku.