Sayfadaki görseller
PDF
ePub

Siquidem Hercules cardinalis paululum aegrotans non ante diem 12. martii Paulum III adire poterat, cui tamen ducis litteras (infra n. 49) nonnullis ante diebus tradendas curaverat. Laudatis igitur quae dux de alimentorum copia et de domiciliis praestandis scripserat, Papa transiit ad tertium caput, praesidii sc., rogans, si quid praeter illas litteras 5 cardinalis a duce fratre hac de re haberet. Quod cardinalis negavit et quodammodo negare potuit, cum a duce illa tamquam a se ipso provenientia proponere iussus esset. Hoc et fecit, ut ipse dicta die 12. martii fratri scribens narrat his verbis: Vero è che discorrendo da me per la pratica che havea di V. Exza, della città sua di Mantova, pensavo ch'ella non volesse intender altro circa la sicurezza senon che bisognasse far 10 fin al numero di cinque o sei millia fanti, per essere la guardia di Mantova grande et la fortificatione non anchora finita, quali havessero da essere pagati et da Sua Stà et da gli altri, che procuravano il concilio. Sciscitatus est deinde Pontifex, utrum Fridericus dux iam Caesarem consuluisset, quod cardinalis ignoravit. Accersitum tum Hieronymum Aleandrum Paulus interrogavit, quid superiorum conciliorum memoria de huiusmodi prae15 sidiis haberet. Subito, pergit cardinalis, con un modo simile a quello che usava l'archidiacono nostro1 rispose [Aleander] che sì, perchè si leggeva, che in Costanza la città propria, per haver tutti huomini da guerra, haveva tolto assonto d'assicurare il concilio 2. Sopra questo gli dissi io, che i nostri cittadini et populari non erano lancichinetti et che bisognava pensare, che se non si dava il modo a V. Exza di poter prima 20 assicurar la città, non poteva poi assicurar la persona di Sua Beatne... et che tale assicuramento non si poteva fare con manco di cinque o sei millia huomini dependenti da V. Exa. Aliis hinc inde rationibus adductis, in fine non volendo il Papa concludere neanche escluder il modo dell' assicuratione si risolse di mandar uno suo in Mantova, ma di parlarne prima come di negotio importantissimo mercore in concistoro3. Quod consistorium die mercurii 14. martii locum habuit, ut infra p. 73 adn. I vidimus; sed pauca illa et media in re abrupta, quae habent Acta consistorialia, optime supplentur litteris postridie per Herculem cardinalem Friderico duci scriptis, quas proinde integras hic inserimus.

25

Hercules Gonzaga cardinalis Friderico duci Mantuae.

Illmo etc.

Romae 15. martii 1537.

Mant. Arch. di stato. Lettere del card. Ercole, or.

Hieri fu consistoro, sì come per le mie di 12 scrissi a V. Ex che 30 sarebbe, et N. Signore fece leggere il breve che le fu mandato et la risposta dallei sopra ciò venuta, et ad instantia mia fu letta anchora la lettera, ch'ella scrisse a me 1, parendomi fosse a proposito, acciò che si conoscesse, che quanto havea detto io de gli cinque millia fanti a Sua Stà in privato, tutto era stato come da me et non per commissione di V. Ex5. Lette che furono, il Papa disse di molte cose, la somma delle 35 quali fu, che quando nel breve allei era stato ricerco sicurezza, non fu per diffidentia, che di lei s'havesse, ma per servar la forma in simili casi consueta di servarsi et per conformar esso breve con la bolla dell' intimation del concilio, dove si dice, che Mantova sarebbe luogo sicuro, capace et commodo 6; nè anche s'havea voluto intendere, che V. Ex s'obligasse a quello che non è in poter suo di far, com' ella mostrava dubitar

1 Quid hoc exemplo significetur nescio; sed irridere quodammodo Aleandri doctrinam Gonzaga cardinalis videtur.

2 Bene quidem disserit Aleander, Constantienses praesidium et defensionem concilii in se recepisse, quod tamen facere primo abnuerant neque sua sponte fecerunt, sed vehementissime a Sigismundo rege rogati. Documentum quod allegat Aleander, saepius editum est, novissime a Mansi 28, 6-12; die et anno caret, illud tamen circa finem mensis iunii 1414 firmatum esse optime demonstrat H. Finke, Acta concilii Constantiensis (Münster 1896) 1, 181 adn. 1; vide ibidem p. 180 et p. 250 n. 50. Anno 1542 etiam Thomas Campegius episcopus Feltrensis legatos Tridentum ituros de his capitulis Constantiensibus admonuit, ut infra

p. 273 1. 45, unde ibidem in adn. 5 addere velis, quae
hic adnotata sunt.

3 Mantuae. Lett. del card. Ercole, or.
4 Vide supra p. CXXXIV 1. 20 sq.

5 Vide supra p. cxxxiv 1. 28. Melius erat aperte dicere, quod neminem latebat, ipsum sc. ducem haec postulasse.

6 Cf. infra in bulla indictionis p. 3 1. 32: in civi tate Mantuana, loco tuto, commodo, fertili etc., et simili modo in brevi, p. 70 l. 23: te effecturum, ut loci securitas ... praestetur etc. Haec non ex diffidentia

in Fridericum ducem, sed ex consuetudine dici, in colloquio die 12. martii habito iam Aleander exposuerat, qui bullam conceperat et litteras breves approbaverat.

[ocr errors]

per lo suo scriver, dicendo che le doleva non haver forze maggiori di quelle che si trovasse, per poter liberamente prometter d'assicurare in questi tempi travagliosi una persona tanto segnalata quanto è la di Sua Sta; ma che solamente da V. Ex si voleva quel che poteva dare, cioè la sicurezza della sua città, per quanto spetta allei et a suoi vassalli, perchè del resto si provederebbe col mezzo di questi principi1. Et essendo 5 tutto il consistoro in tal parer concorso, fu concluso di mandar uno prelato d'autorità, quale penso sarà quel ch'io scrissi a V. Ex3, con commissione di negotiare con lei tutti tre gli capi nella sua contenuti et di farle intendere la molta fede, che tiene N. Signore nella bontà di quella, dalla quale non si cerca altra maggior sicurezza che la della parola sua. Concluse poi Sua Stà di mandar a V. Ex la rosa con molte 10 honorevoli parole di lei, a che il concistoro volentieri consentì. . . .

Io quanto alla parte della sicurezza, vedendo che N. Signore s' affaticava molto in persuaderci, che non haveva inteso se non di quella che V. Ex poteva prometter, risposi che non accascava dubitarne per la devotion et servitù sua verso questa Santa Sede et Sua St, perchè quando havesse inteso di quella sola et non pensato, che sotto 15 il nome generale della sicurezza fosse ancho venuta l'altra parte, non harrebbe scritto d'haver poche forze, essendo molto bene bastanti le che si truova per far che Sua Stà potesse sicuramente star in Mantova senza timor et pericolo de suoi vassalli o dubbio della fede sua; però havea scritto in questo modo, per chiarirsi meglio et per non prometter cosa che non potesse poi servar, volendo. Quanto alla rosa etc.

Di Roma il 15 di marzo del 1537.

Fratello et bon servitor Her. car. di Mant.

20

Numquid post haec non credere debuit Paulus III, omnia Friderici ducis dubia omnino dissipata esse! Et certe eum ita credidisse demonstrat alterum breve, quo die 21. martii 1537 duci inter alia respondit, de securitate loci nihil esse, quod dux sollicitus 25 esset, cum nonnisi securitas Mantuae civitatis ab internis perturbationibus, non ab externis incursionibus quaereretur. Sed omnium expectationes fefellit dux Mantuanus, qui priusquam hoc breve ipsi allatum esset, Herculi fratri die 24. martii respondit ut infra n. 62, ne tantillum quidem a postulato praesidio recedens, immo acrius illius necessitatem exaggerans et hanc quidem praesertim ob causam, quia a principibus undique 30 cum militum turmis, ut putabat, Mantuam venturis periculum sibi ipsi totique suo dominio instare timebat. Frustra Caesaris quoque oratores ducem rogaverant, ut ad Summi Ponteis vota descenderet 5. Supervenientibus brevi post Papae litteris (n. 59) Fridericus dux responsum non dedit, aspettando di sodisfar a bocca col nuntio che verrà 6, ita ut iterum in Hercule cardinale officium remaneret, Papam de fratris sententia certiorem faciendi 7. 35 Quod officium cardinali molestissimum fuisse facile intelliges, cum nihil fere inveniri potuisset, quod iis, quae ipse cardinalis in consistorio diei 14. martii de ducis bona et prompta voluntate spoponderat, magis contrairet quam ducis litterae. Quid ergo fecit Hercules cardinalis? Ipsum audiamus.

Hercules Gonzaga cardinalis Friderico duci Mantuae.

Romae 30. martii 1537. L. c. or.

Illmo etc. Con quella sicurtà, che mi dà la servitù, quale ho con V. Ex2, non ho 40 voluto mostrar altrimente la sua di 24 a N. Signore per le cause, le quali ella intenderà,

1 Hoc est, Summum Pont cum principibus Christianis ita acturum, ut ultra securitatem ordinariam a duce facile praestandam alia necessaria non esset.

Cf. supra p. CXXXIV adn. 5 et infra p. 101 1. 19 cum adn. 4.

Ad id muneris peragendum ipse Hercules cardinalis Laurentium Granam episcopum Signinum tunc Bononiae degentem (vide infra n. 71 et 74) commendaverat; sed brevi post in eius locum Io. Baptista de Grassis electus est, quia praestaret nuntium a latere Papae mittere. Qui Io. Baptista etiam rosam auream a Papa benedictam Friderico duci detulit. Infra p. 95 adn. 2. De alio praelato Mantuam mittendo, qui duci

in praeparandis rebus necessariis assisteret, vide infra in n. 59.

Infra n. 59. Et tantopere quidem non dubitavit, ut iam firmum itineri Mantuam ingrediendo diem statueret, testante Hercule cardinale die 23. martii duci fratri: Hieri Sua Stà mandò a chiamar gli ambasciatori dell' Imperatore et gli disse essere risoluta di partire di quà a gli 20 del mese prossimo d' aprile per venirsene di lungo et dirittamente a Mantova, commettendo loro, che lo dovessero scrivere a Sua Mtà. L. c., or. 5 Infra p. 99 1. 35.

6 Lettere del duca al card. Ercole, 3. aprilis 1537, or. 7 Infra p. 99 1. 42.

et primamente perchè volendomi io valer della credenza che si ha, che Sua Stà sia per partir di quà alli 20 del mese futuro per venir costì1, come di mezzo a proposito per licentiarmi da lei et mettermi in camino per Mantova: ogni volta che io havesse fatto veder la lettera di V. Ex" a Sua Stà, nella quale con buone ragioni si difficulta l' andata 5 di lei a Mantova, non è dubio che mi sarei privo di questa occasione et mezzo di dimandarle licenza, la qual mi pareva più che necessaria, volendo V. Ex", che si diffenda la causa nostra di Lucedio 2, essendo che, sì come io altre volte ho scritto, io non possi nè debba star qui in controversia et lite con Sua Stà.

Noluit ergo Hercules cardinalis ducis fratris litteras Paulo Ponti exhibere neque 10 exhibuit per aliquod tempus, ut videbimus. Duas huius rei causas adducit inter se cohaerentes, se sc., ne cum Sua Ste coram de Lucediensi monasterio litigaret, curiam vitare ideoque a Paulo III Mantuam abeundi licentiam petere voluisse, hac Pontificii itineris occasione usum, quae occasio e manibus elapsura fuisset, si perceptis ducis litteris Pontifex ab hoc itinere desistendum sibi vidisset. Quas tamen causas licet re ipsa veras 15 esse non ambigas, ad supprimendas tamen ducis litteras nequaquam sufficere dices. Ut taceam de eo, quod cardinalitiae dignitati minime convenit, res universales et summi momenti parvis huiusmodi et personalibus rationibus postponere: nihil prorsus hoc modo Hercules cardinalis ad sua desideria consequenda profecit, cum minime fieri posset, ut difficultates per Fridericum ducem astructae per multum tempus PontTM laterent, et posito 20 casu quod latebant iterque Mantuanum a Paulo arripiebatur, tunc cardinalis noster, qui ipse quoque Mantuam petebat, praesentiam Suae Stis, quam propter litem illam aufugere studuit, re vera non aufugit3. Verius igitur Hercules cardinalis fratri scripsisset, nimis incongruum sibi videri, ut cum paucis ante diebus se ducis quasi fideiussorem pro concedenda libere civitate Mantuana dedisset, nunc omnino contraria Papae referre deberet. 25 Et ne in his errare possemus, ipse cardinalis ducem fratrem admonendum curavit, ut aliunde Papam de his, quae necessaria duceret, informaret. Scripsit enim die 5. aprilis 1537 Ioanni Iacobo Friderici ducis secretario quae sequuntur: Sel signore Illmo rispondendo al secondo breve, che mandai a sua Exa, facesse mention della lettera di 24 del passato, che per lei mi fu scritta da mostrar al Papa, rimettendosi tal volta 30 al contenuto d'essa: vi dico ch' io non la darò per gli rispetti, quali haverete intesi, che mi mossero allhora a non la dover legger a Sua Stà. Et se pur Sua Exza vorà, chell' intention sua circa questo concilio pervenga in notitia di N. Signore prima che mandi il suo nuntio in Mantova, potrete far transscrivere la medesima lettera . . . et per mano del Sarto indrizzarla qui a m. Fabricio Peregrino con ordine, che la legga 35 a Sua Stà 5

Sed nec ipse Fridericus dux, verecundia quadam ut putaverim motus, aperte cum Paulo III loqui ausus est, cum ad litteras die 21. martii sibi scriptas respondere detrectaret. Agendo igitur magis sive omittendo quam fando et loquendo et Fridericus dux et Hercules cardinalis locupletissime testantur, Paulum III nequaquam ex his fuisse, 40 qui concilii desiderium prae se ferentes de impedimentis per alios motis gauderent, sed aegerrime tulisse quidquid a quocunque operi tam sancto et necessario opponebatur. Sed procedamus. Romae quidem brevi post ducis Mantuani litteras ab Hercule cardinale acceptas a quibusdam murmurabatur, la deliberatione del concilio al tempo statuto esser andata in fumo e sotto nome di dilazione essersi quodammodo extincta, unde forsitan

1 Vide p. CXXXVI adn. 4.

2 De vetere abbatia S. Michaelis di Lucedio (Laucedium) Vercellensis dioec. (Ughelli, Italia sacra 4, 763; Moroni, Dizionario 93, 256 sq.) Alexander Farnesius et Hercules Gonzaga cardinales inter se contendebant, et in omnibus fere Gonzagae litteris haec res recurrit. Vide etiam Friedensburg, Quellen u. Forschungen 2, 167, 170. 191, qui litteras Herculis Gonzagae et Gasparis Contareni cardinalium annis 1537-1542 hinc inde scriptas edidit. Gonzagam tamen tempore praecedente per integrum annum et ultra Romae degisse (cf. ibid. p. 162/163 et 165 adn. 3), ex litteris hic a nobis editis patet.

3 Nec certe Gonzaga cardinalis tali occasione ad habendam abeundi licentiam indigebat; etsi enim Ponti

Concilium Tridentinum. IV.

[blocks in formation]

concludere licet, Herculem cardinalem cuidam sibi amicissimo fratris litteras notas fecisse; Papa vero, ad quem nihil huiusmodi pervenit, firmiter remansit in consilio, circa diem 20. aprilis Mantuam proficiscendi, nec ulla ex parte eius integritas propter litteras die 3. aprilis 1537 Pio Carpensi cardinali scriptas in dubium vocari potest1, in quibus dicit, se propediem Mantuam ad generale concilium proficisci intendere.

5

Quem tandem finem haec res habuerit, e litteris per Ambrosium Recalcatum die 9. aprilis Friderico duci datis apparet 2; sed plenius etiam illustratur iis, quae ipse Hercules cardinalis eodem die 9. aprilis propria manu duci fratri perscripsit: Scrissi a questi dì a V. Exa, che non m'era parso di far l'officio con N. Signore, ch' ella mi commandava di legergli la lettera sua delli 24 del passato, per quelle cause et ragioni che 10 le scrissi, et sono perseverato in questa opinione sin non hier l'altro che mi risolse di communicargli detta lettera di V. Exa, et la cagione di questa mutatione è stata l'havere inteso da molti cardinali, che Sua Stà si voleva hoggi risolvere di partir per Mantova e dar principio al concilio, onde mi parve di non tardar più a far detta communicatione, acciò Sua Stà non havesse resoluto di partirsi pensandosi, che non vi 15 fusse alcuna difficultà dal canto di V. Exa, et poi, come fusse stato a mezzo il camino, havesse bisognato mutar proposito, intendendo le difficultà quali adduceva V. Ex2a, di dove havrebbe potuto facilmente nascere, che Sua Sta se fusse doluta di V. Exza et ella di me, che non havessi esseguito il commandamento suo. . . . Per questa causa donque io lessi la lettera di V. Exza a N. Signore, la qual [!] ascoltò molto voluntieri et mi 20 disse, che gli pareva, che si dovesse leggere in concistoro, sì come s'era fatto anco delle altre. Io mi remisi al volere di Sua Beatne et cusì questa mattina la detta lettera è stata letta et molto ben considerato la continenza d'essa, et concluso in somma doppo molta varietà etc.

Cetera vide infra sub n. 65-67 4.

APPENDIX.

In hac appendice damus nonnulla, quae progrediente volumine nobis innotuerunt quaeque benevolus lector locis indicatis inserere velit.

1. Paulus III rectori et scholastico ac universitati Salamantinae.

Roma 9. aprilis 1537.

Arm. 41 vol. 6 n. 127, min. (Infra p. 100 post n. 64.)

Doctorem Ortiz, in Hispaniam redire cogitantem, concilii celebrandi causa a se in Urbe retentum esse, quod boni consulant; unum insuper vel duos ex universitatis doctoribus eandem ob causam Romam mittant, praesertim Franciscum de Victoria insignem theologum.

Dilecti filii salutem. Cum audissemus superiore anno, dilectum filium doctorem 25 Ortiz, qui diu in hac nostra curia pro defensione causae Anglicanae moram traxerat, eadem causa terminata 5 licentiam ad vos redeundi a Sero Caesare obtinuisse, ut munus suae cathedrae in sacris litteris istic prosequeretur: nos qui eundem doctorem et iudicio Caesaris ad tantam causam defendendam electum et nostra ipsi experientia consummatissimum in sacris litteris et praeterea conspicuum moribus et probitate cognoveramus 30

1 Quemadmodum fecit Friedensburg 2, 49 adn. 2; cf. infra p. 99 (100) adn. 2. Litterae ipsae infra sub n. 63.

2 Infra n. 65 et p. 99 adn. 2.

3 Corrigas igitur quae infra p. 108 adn. 5 dicta 'sunt, Papam sc. non ante diem 9. aprilis (loco 7.) a cardinale Mantuano de fratris litteris certiorem factum esse. Dies 9. aprilis ad lectionem in consistorio factam pertinet.

Ad n. 66 addi poterunt, quae Fridericus dux eodem die 12. aprilis 1537, quo Abbatinum Romam

misit, cardinali fratri scripsit: Havendo visto quanto V. S. Rma mi ha scritto per la lettera sua di 9 del presente et quanto si contiene in quella del Rdo Monsgr. Ambrogio portate per el correro espedito in posta di commissione di Sua Stà, mi è parso bene mandar l'Abbadino mio secretario in posta con la instructione, che V. S. Rma vederà etc. Mantuae. Lett. del duca etc., or.

5 Mortua sc. die 7. ianuarii 1536 Catharina Angliae regina, Caroli V matertera, cuius principalis in curia Romana procurator Ortiz erat.

et huiusmodi viros nedum apud nos existentes retinere, verum etiam aliunde conquirere pro generali concilio proxime celebrando desideramus, motu nostro proprio eum apud nos retinuimus ad inserviendum nobis et universali ecclesiae in ipso concilio circa fidem catholicam et alia inibi tractanda negotia honorem Dei et profectum ecclesiae concernentia. 5 Quamobrem minime dubitamus, vestram toto orbe celebrem universitatem, unam ex quatuor in iure comprehensis universitatibus 1, ad tam sanctum et necessarium opus universam, si liceret, pro Dei servitio venturam esse, nedum unum vel duos ex suis doctoribus nobis concessuram. Vos studiose hortamur et requirimus, ut ipsius doctoris Ortiz retentionem apud nos et in loco concilii celebrandi mansionem perinde gratam habere 10 velitis, ac si is apud vos in publica functione suae cathedrae lectionis sacrae scripturae interim moraretur vel vos ipsi eum ad nos ob eandem causam misissetis 2. Pari quoque studio a vobis petimus, ut dilectum filium magistrum Franciscum de Victoria vestrae academiae primum in sacra theologia doctorem, de cuius singulari doctrina celebris apud nos fama personat 3, ad nos ob eandem concilii causam destinetis, quo nos horum duo15 rum insignium virorum opera ad Dei omnipotentis servitium vestro munere utentes vestrae pietatis, obsequii et officii fructum in tam opportuno tempore capiamus et erga vestram florentissimam universitatem, cui inter ceteras Christiani orbis universitates paterne sumus affecti, debitam in occasionibus gratitudinem et Apostolicam benignitatem libenti et propenso animo, sicut semper facere cupimus, rependere possimus. Dat. Romae 9. aprilis 20 1537 a. 3. Blosius 4.

[Similia quoad eundem doctorem Ortiz Imperatori et cardinali Toletano. Romae 11. maii. N. 130 et 131.]

2. Ex instructione data Alexandro Farnesio cardinali legato ad Caesarem et regem Gallorum ituro.

[Romae 23. novembris 1539.]

Arch. Vatic. Varie istruzioni ai nuntii, vol. 246 n. II, or.

Infra p. 183 adn. col. sin. adduxi quaedam ex instructione Alexandro Farnesio cardinali data, cum die 23. novembris 1539 ad procurandam inter Carolum V et Franciscum I pacem legatus Roma proficisceretur. Quae instructio sub titulo: Memoriale et ricordo al card. legato destinato al re di Francia 1539 habetur in Bibl. Piac vol. 127 f. 1-10; sed cum de Farnesio cardinale in tertia persona loquatur, eam non proprie instructionem, sed commentarium quendam esse crediderim, quo ad illam conficiendam utendum esset. Postea enim in vol. 246 illius collectionis, quae in Arch. Vatic. olim armarium secundum superius occupavit, nunc post Bibl. Piam collocata est et nomine Nunziature diverse recensetur incidi in instructionem veram et originalem quidem, uti e titulo et adnotationibus Marcelli Cervini manu scriptis apparet. Cuius instructionis pars concilium universale tangens est quae sequitur.

[ocr errors]

Ha voluto [N. Signore], che V. S. Rma ricordi in nome di Sua Stà alle Maestà loro per debito dell' officio suo quelle cose che stanno principalmente alla cura sua 25 come capo de Christiani, cioè il concilio, quale sta suspeso, come è parso a lor Maestà 6, et è pur necessario per extirpare l'heresie delli desviati; item Inghilterra et la impresa Turchesca, sì come, poi che la pace sarà publicata, V. S. Rma ha commissione di ricordare al una et altra di loro Maestà più lungamente. Et qui deve finire il primo congresso. Et quando poi a suo tempo lor Maestà domandassero, qual fusse in ciò la 30 opinione di Sua Stà, V. S. Rma risponda, che tutte le sopradette imprese son necessarie, pur che a Sua Sa pareria, che dopo la pace convenisse prima purgare la casa et poi

In cap. 1. Inter sollicitudines a Clemente V in concilio Lugdunensi 1312 edito, Clem. lib. 5 tit. 1, in quo capite haec studia generalia: Romanae curiae, Parisiense, Oxoniense, Bononiense, Salamantinum binos magistros Hebraicae, Arabicae, Chaldaicae linguarum habere iubentur.

2 De doctore Petro Ortiz vide Ehses, Röm. Dokumente zur Gesch. der Ehescheidung Heinrichs VIII p. 207 adn. 4; p. 212 etc. Gayangos, Calendar vol. 4 et 5. Romae remansit usque ad a. 1540. Deinde colloquiis Wormatiensi et Ratisbonensi interfuit, quibus finitis in Hispaniam reversus ibique ineunte mense februario 1548 mortuus est. Io. Alph. de Polanco, Vita Ignatii Loiolae (Matriti 1894), 1, 90. 93. 302.

3 Franciscus de Victoria ord. Praed., celeberrimus huius temporis doctor et theologus universitatis Salamantinae, vixit annis 1480-1546. Concilio non interfuit, cum ultimis vitae annis valetudine laboraret. Optime de eo tractat Fr. Ehrle, Die, vatikanischen Handschriften der Salmanticenser. Katholik 64 (1884, 2), 505-522; cf. etiam Quetif-Echard 2, 129; Hurter, Nomenclator 4, 1158 sq.

4 De vocatis et vocandis propter concilium per Paulum III theologis Italis et exteris vide supra p. 24 sub n. 23 cum adn.

5 De qua collectione accuratissime disserit Th. v. Sickel, Römische Berichte IV. Wien 1900.

6 Vide infra n. 137 et 138 cum adn.

[blocks in formation]
« ÖncekiDevam »