O CAPUT PRIMUM. CONCILII GENERALIS CELEBRANDI ORIGINES. MNIUM generalium conciliorum in ecclesia catholica habitorum nullum nec per longius tempus productum nec diutius expectatum desideratumque est quam concilium Tridentinum. Quis non miraretur, quod cum die 16. martii 1517 concilium quintum Lateranense duodecim sessionibus peractis plurimisque salutaribus editis decretis 5 finem accepisset, eodem fere anno nova generalis synodus postulabatur brevissimeque post hic concilii clamor per totum, ut ita dicam, orbem Christianum percurrebat? Quod quidem eo magis mirandum est, quanto minus omnes Christianae nationes praeter Italicam illi Lateranensi concilio animum adverterant, ita ut labores ipsius, licet dignissimi et sanctissimi, desideratos fructus nonnisi minima ex parte protulerint. Languescente si10 quidem in capite et membris ecclesia, tempestate quadam vehementiore opus erat, quae Christianos sopore obrutos excitaret pastoresque et gregem ad renovandas exercendasque vires quasi latentes compelleret. Unde evenit, ut atrocissimus quem umquam ecclesia catholica e proprio gremio progredi vidit hostis, Martinus Lutherus, primus concilii generalis iterum celebrandi vocem emitteret, appellando die 28. novembris 1518 15 a Leone Papa X tamquam non recte consulto ad futurum concilium legitime et in loco tuto congregandum1. Quod quidem Lutherus fecit, non quoniam concilia generalia erroris immunia esse confiteretur, aut quoniam ullo tempore animus illi fuerit se suasque doctrinas concilii determinationi subiiciendi, sed ut condemnationem praeveniret, quam a Leone X sibi instare intellexit. Et tamen idem Lutherus brevissime antea, die 20 sc. 16. octobris 1518, ad eundem Leonem X tamquam a non bene informato ad melius informandum provocaverat protestatusque erat, se omnia sua sub pedibus Sanctmi D. N. Leonis subiecisse, ut occidat, vivificet, reprobet, approbet, sicut placuerit2; nec timendum illi erat, ne iudicium Romae ferendum praecipitaretur, cum prima damnationis bulla Exurge Domine nonnisi die 15. iunii 1520 emanaret 3. Qua quidem bulla in 25 Germaniam perlata notum est, Lutherum altera appellatione opprobriis in Leonem X conferta iterum ad concilium provocasse, die sc. 17. novembris 1520, Imperatoremque et omnes principes admonuisse, ut huic suae appellationi adhaererent tyrannidique impiissimae Leonis Papae resisterent 4. Advertatur tamen, in utraque appellatione Lutherum non loqui nisi de concilio legitimo nec de loco quicquam proferre, nisi ut 30 illud in loco tuto celebretur. Sed iam brevi post huic concilii postulationi aliae conditiones adiiciebantur, quae conciliorum modo hactenus in ecclesia observato Summique Pontificis eadem convocandi auctoritati et libertati non leviter adversabantur. Die 8. februarii 1521 Hieronymus Aleander, Apostolicus ad dietam Wormatiensem nuntius, Iulio cardinali de Medicis 35 tunc temporis vicecancellario scribens totam Germaniam Lutheri, Huttenii et aliorum libellis mirifice commotam esse dixit, omnesque flagitare et clamare: Concilium, concilium, et illud quidem in Germania celebrandum. Ulterius etiam progressi sunt in comitiis Norimbergensibus anni 1523 deputati a regimine Imperiali, qui responsionem ad magnanimas Hadriani VI Papae litteras necnon ad Francisci Chieregati nuntii orationem 1 Le Plat, Monumenta concilii Tridentini 2, 41/42. 3 Ibid. p. 60-72. p. 48; de data vide ibidem p. 274/275; Balan, Monumenta reformationis Lutheranae p. 98; cf. Hergenröther (Hefele), Conciliengeschichte 9, 194. Pallavicino cardinali has Aleandri litteras ad manus fuisse demonstrat Brieger 1. c. p. 57. et instructionem dandam componerent. E formula enim, quam hi deputati die 19.1 ianuarii 1523 statibus Imperii deliberandam proposuerunt, paucis mutatis et mitigatis prodivit illa Responsio Illmorum ac Rmorum principum nec non aliorum S. R. I. ordinum, in comitiis Norimbergensibus Pontificis legato [die 5.2 februarii] tradita, quae recusata edicti Wormatiensis executione nullum commodius, efficacius et opportunius remedium ab Imperii 5 statibus excogitari posse dixit, quam quod Beatdo Pontcis, accedente ad haec Sacrae Caes. Mis consensu, liberum Christianum concilium ad locum convenientem in natione Germanica, quantotius et celerius quoad fieri possit, viz. vel in Argen toratum vel Moguntiam, Coloniam Agrippinam vel ad civitatem Metensem vel alium convenientem locum in Germania indiceret, nec ultra unius anni spatium (si 10 possibile foret) haec concilii convocatio et designatio differrentur, et quod in tali concilio eis, qui interesse deberent, ecclesiastici vel laicalis ordinis, non obstantibus quibuscunque iuramentis et obligationibus, libere liceret loqui et consulere pro gloria summi Dei et salute animarum proque republica Christiana, absque aliquo impedimento etc. 20 In hoc documento, quod ex animo quasi prorsus Lutherano et ab hominibus Summo 15 Pontifici infensis originem duxisse ab omnibus conceditur, primam habes novis doctrinis adaptatam definitionem concilii liberi, id est concilii, in quo ecclesiastici et saeculares plenam quaecunque proferendi licentiam haberent disputationumque nec regula nec finis esset, neque umquam decretum quoddam vel canon expectari posset, cui quisquam aliter sentiens obedientiam praestare vellet aut teneretur. Si status Imperii concilium legitimum et secundum morem ecclesiae solitum postulassent, Hadrianus Papa minime is fuisset, qui illud abnueret; nam teste Gerardo Moringo, qui vitam eius scripsit, spondebat, ubi primum sedatis bellorum turbis posset, indicere concilium universale, ut quidquid Romae, quidquid alibi apud episcopos, abbates et universum denique ordinem ecclesiasticum collapsum esset, in pristinum gradum restitueretur, ne quid in hac parte possent obtendere, 25 quominus monitis suis morem gererent. Unde facile credemus Francisco Chieregato statim ad illam statuum responsionem replicanti 5: Illud [consilium convocandi concilii] speratur non debere displicere Suae Sanctitati ob omnes praecipue illas causas; sed necessarium esse, ut quaedam in propositione facta mutentur, sc. quod tollantur ea, quae possent aliquam umbram facere Suae Si, prout est, quod Sua Stas debeat convocare concilium 30 de consensu Caes. Mtis, quod sit liberum et quod relaxentur iuramenta, item quod ponatur magis in una civitate quam in alia, et similia. Quia, nisi tollerentur ista, videretur peti, Sti Suae ligari manus per Illmas Dnes Vras Quae quidem nuntii Apostolici obiectiones aliqua saltem ex parte admittebantur, cum in edicto, quod finitis comitiis Norimbergensibus die 6. martii 1523 Caroli V ab- 35 sentis nomine emanavit, haec de concilio universali habeantur: Caes. Mtis Nrae locum tenens, electores, principes et status Imperii. . . nullum hoc tempore consilium efficacius nec salubrius excogitare et reperire potuerunt, quam ut Pontificis Beatitudo consensu nostro liberum et Christianum concilium in opportuna quadam civitate Germanicae nationis celebrandum indiceret, viz. Argentorati, Moguntiae, Coloniae, civitate Metensi 40 aut alibi locorum, de quo Pontis Si et nobis pacisci liceret, quod tamen intra spatium unius anni auspicandum foret, quemadmodum etiam Caes. Mtis Nrae locum tenens, electores, principes et ceteri ordines Imperii eiusdem consultationem atque animi sui sententiam loco responsi perscriptam. . . . Beati Suae transmitti curarunt. petuntur quae in priore responsione de laicorum admissione deque posthabendis iura- 45 mentis et obligationibus dicta erant; sed tamen, cum remaneret postulatio liberi concilii, cumque edictum, de quo agimus, per verba: quemadmodum etiam Caes. Mtis et quae sequuntur, priorem illam responsionem quodammodo transumeret: illa quam supra elicuimus definitio liberi concilii minime sublata erat, quin potius quandocunque a Summis 1 Hunc diem ponit Ad. Wrede in editione novissima: Deutsche Reichstagsakten unter Kaiser Karl V. 3, 417 n. 79, loco 13. ianuarii, quem habet Ranke, Deutsche Geschichte 2, 47; cf. Höfler, Papst Adrian VI. p. 278. 2 Wrede 1. c. p. 435 n. 82. Janssen, Geschichte des deutschen Volkes 2, 275 habet 8. februarii, quo die comitia Norimbergensia conclusa sunt. De prioribus horum documentorum editionibus vide Wrede p. 392. 3 Ranke 1. c. 2, 44 sq.; Maurenbrecher, Geschichte Non re der katholischen Gegenreformation p. 220 sq. Cf. Janssen 1. c. 2, 270 sq. Vita Hadriani VI auctore G. Moringo, edita primum Lovanii a. 1536, deinde a C. Burmanno, Hadrianus VI (Traiecti ad Rh. 1727) p. 66 cap. 22. Cf. Raynaldum 1523 n. 115. 5 Die 6. februarii 1523. Wrede, Deutsche Reichstagsakten 3, 445 34 sq. Le Plat 2, 207-211; Germanice in Deutsche Reichstagsakten 3, 447-452. Pontificibus concilium universale offerebatur, principibus Luthero adhaerentibus illius declinandi occasionem praebuit, cum concilium a Papa oblatum liberum esse negarent. Cuius rei plura exempla videbimus. Hadriani Papae praematura morte, quae die 14. septembris anni 1523 accidit, nihil 5 funestius tunc temporis Germanicae nationi evenire potuit. Qui cum religionis catholicae ferventissimus, patriae suae amantissimus Caroloque Caesari addictissimus esset, numquam fieri potuisset, ut Summo Pontifice cum Caesaris hostibus foederato res Germaniae nimis longiore tempore negligerentur. Successit die 19. novembris eiusdem anni Clemens VII, Iulius de Medicis antea dictus, patruelis quondam Leonis X, integerrimis moribus et 10 alioquin summo sacerdotio dignissimus, sed rerum publicarum magis quam ecclesiasticarum peritus, prudentissimus quidem, sed timidus et anceps, rebus arduis impar nec illa regnandi facultate praeditus, qua inter Carolum V et Franciscum I de summa rerum dimicantes medium iter teneret. Quid de universali concilio senserit, suo loco fusius explicabimus; hic sufficiat dicere, Clementem VII nec libenter nec sua sponte illi convo15 cando consensisse impedimentaque concilio occurrentia exaggerasse potius quam removisse, ita ut nullo non tempore ad evitandum concilium inclinaret, licet semper et ex animo quidem se paratissimum exhiberet ad illud convocandum, si legitimae conditiones ab eo propositae acciperentur conciliumque saluti et utilitati ecclesiae et Christifidelium profuturum esse certo sperari posset. 20 Sed et ipse Clemens VII neque tam facile, neque tam celeriter, nec denique tantopere sese rebus humanis implicari passus est, quin primo sui Pontificatus tempore optimi Papae partes perageret 1 statimque, postquam erroris sui gravissimas poenas dedit, ad easdem partes pro viribus explendas rediret. Hadriani igitur praedecessoris sui exemplum secutus die 17. ianuarii 1524 Laurentium Campegium cardinalem, rerum Germanicarum 25 ex diuturna legatione peritissimum sacrique collegii membrum vere egregium, ad comitia Imperialia denuo Norimbergam congregata misit magnisque facultatibus, de reformandis praesertim abusibus et gravaminibus, communivit. Cui cardinali postquam die 14. martii Norimbergam appulit saepiusque cum Imperii statibus de rebus religionis gravaminibusque anno praeterlapso ab eisdem statibus porrectis tractavit, versus medium mensem aprilis 30 tradita est formula recessus, qui in fine comitiorum edendus esset 2. Qua in formula, Caesaris iterum nomine exarata et quoad fidem sensum catholicum spirante, de concilio universali haec habentur: Convenerunt nostri locumtenentes, orator, electores quoque, principes, praelati, comites et Imperii ordines cum Santmi D. Pontificis legato hic praesente, quod generale, liberum et universale concilium Christianitatis tamquam summe 35 necessarium per Beat Pontis de consensu nostro, quanto citius et quam primum possibile futurum sit, ad locum convenientem in Germania prout decet indici et publicari, et nihilominus interea temporis in diem divi Martini proximum in civitate Spirensi communis congregatio Germanicae nationis celebrari ac in eadem, ut praefertur, deliberari et in consultationem poni debeat, quo pacto usque ad indicendum gene40 rale concilium sit agendum. a Balan habet qui. 1 Multis huius rei testimoniis, quae ex Raynaldi annalibus, e libris ab Hergenröther, Dittrich, Balan editis nota sunt, adiiciantur hic quaedam ex Actis consistorialibus a. 1524, omissis illis, quae ad iubilaeum anno sequenti digne celebrandum pertinent: Romae die lunae 19. septembris Sanctus D. N. significavit, commisisse visitationem ecclesiarum Urbis idoneis viris, et quia nonnullae sunt commendatae Rmis cardinalibus, hortatus est Suas Rmas Dnes, ut velint providere ecclesiis sibi commissis et de se bonum exemplum inferioribus praebere, ut aequum est. Die veneris 23. septembris Smus D. N. mandavit omnibus Rmis cardinalibus, ut titulos suos reformarent in his, quae necessaria et opportuna etiam viderentur. Die lunae 7. novembris S. D. N. fecit verbum de reformatione curiae et quod omnes incedant cum habitu et tonsura iuxta decretum concilii Lateranensis, et praecepit omnibus Rmis, ut unusquisque reformet Concilium Tridentinum. IV. familiam suam in habitu et moribus, cum poenis prout in bulla [Supernae dispositionis de die 5. mai 1514], viz. quod reddantur inhabiles ad beneficia obtinenda. Et fuit mandatum Rmo SS. 4, [Laurentio Pucci cardinali] quod conficiat minutam bullae. Die lunae 21. novembris Rmus cardinalis Cibo legit minutam bullam reformationis curiae, quae ab omnibus fuit approbata. Die veneris 2. decembris Sanctmus hortatus est Rmos Dnos, ut unusquisque provideat, ut ecclesiae sibi commissae reparentur et in divinis deserviantur. Arch. Vatic. Arm. XII vol. 122 f. 102 sq. Quae omnia armorum strepitu et temporum acerbitate misere interrupta sunt, ut testatur ipse Clemens VII die 2. martii 1526. Balan, Monumenta saec. XVI. p. 222, inter n. 171 et 172. 2 Textum huius formulae ex Arch. Vatic, ed. Petrus Balan, Monum. ref. Luth. p. 330-332. с Novum quoddam hisce verbis proponi manifestum est, concilium sc. nationis Germanicae, quod dum concilium universale expectaretur, huius loco et auctoritate rebus fidei in Germania moderaretur. Hanc principum et statuum mentem fuisse Ioannes Hannart, Caesaris in comitiis praedictis orator, die 26. aprilis ipsi Caesari aperte perscripsit, adiungens, Campegium cardinalem hanc quidem synodum nationalem oppugnasse, 5 universalem vero apud Summum Pontificem se promoturum promisisse 1. Quam quidem Campegii responsionem, Pallavicino iam optime notam (2. 10. 18 sq.) habemus nunc in pleno verborum tenore e tabulario Vaticano productam 2. Laudata siquidem statuum voluntate, edictum Wormatiense pro virili exequendi et observandi, quoad universale concilium dixit: illud non videri praesentaneum, ut res expostulat, remedium, quia nec 10 repente nec brevi tempore cogi potest. Praesentaneum enim remedium Campegio et tunc et postea esse videbatur, si praedictum mandatum Wormatiense executioni mandaretur et qui resistere vellent, manu forti ad obediendum compellerentur. Nihilominus pergit ut sequitur: Si tamen S. R. Imperii statibus pro salute et tranquillitate omnium visum fuerit ita expedire, recipio me apud Sanctum D. N. id curaturum, existimoque Stem 15 Suam intra legitimos terminos, cum de hac re cum Caes. M ceterisque regibus, principibus et populis Christianis tractaverit atque de loco, tempore, modo et ceteris ad id necessariis aliquid constitutum habuerit, quam primum per concordiam principum, ad quam maxime anhelat, licuerit, illud indicturum. Congregationem vero nationalem nullo pacto sibi opportunam aut expedientem videri. Nam in tanto hominum numero et diversitate 20 disceptare de iis, quae pertinent ad fidem, periculosissimum semper fuit, quia sacrarum litterarum imperiti et decretorum nostrae religionis expertes nihil possunt commode de iis, quae ad fidem sunt, statuere. Et maxime quia suspicandum est, illuc plures conventuros animo in haeresim inclinato quique tum palam venenum illud proferent, quod egregie nimis nunc dissimulant. - Accedit insuper, quod per hanc viam in Christiana 25 religione schisma aeternum inducere possemus, dissidentibus in iis, quae pertinent ad fidem, Germanis a ceteris nationibus, cum verisimile non sit, alias nationes citra Pontificis auctoritatem a Germanis leges aut ritus suscepturas. Praeterea in hac congregatione si omnis ordinis homines, quod affectare videntur et petunt, admittentur et plebs una cum patribus, praelatis et principibus sedeat et sententiam dicat: quid futurum 30 sit quaeve decreta haberi inde possint, quisque sibi cogitet. Si non admittentur, quid sine ipsis stabilitis et sancitis attributuri sint, vos dicite, qui scitis, cos iam nulli sanctioni Pontificiae aut Imperatoriae vel conciliari auctoritatem aliquam reliquisse; clamabunt statim se exclusos, ne in eorum corio ludentibus assisterent et rem suam cognoscerent. Itaque neque ad pacem, neque ad quietem, neque ad concordiam Ger- 35 maniae congregationem hanc profuturam iudico. Quae tamen omnia prohibere non valuerunt, quominus comitiorum Norimbergensium recessus die 18. aprilis 1524 editus totam illam de synodo nationali ad diem S. Martini, II. novembris, Spiram congreganda propositionem repeteret, ad quam synodum sive congregationem omnes Imperii status doctos aliquos, honestos et intelligentes homines, 40 praesertim academiarum magistros doctrina excellentes, pietate conspicuos, sapientia claros eligere plenisque facultatibus instruere deberent, quo planior et expeditior via sit ad generale concilium progrediendi atque pro rei magnitudine cuncta sufficienter explorandi et statuendi 3. Quibus intellectis Campegius cardinalis statim protestatus est, suae intentionis esse nullo pacto, circa concilii generalis congregationem et communem gregationem Germanicae nationis, ad diem divi Martini proxime futurum in civitate Spirensi fiendam, quicquam polliceri, assentire vel consentire ultra et praeter tenorem eorum, quae per nos dictis S. R. Imperii deputatis in scriptis data et exhibita sunta. Nec minore efficacia hunc dietae recessum curia Romana improbavit. Lectis enim die 2. maii in consistorio Campegii cardinalis litteris, in consistorio proxime sequenti, die 50 ว sc. II. maii Sanctus D. N. proposuit concernentia negotia Germanica iuxta litteras legati lectas in alio consistorio dixitque, se vocasse Rmos Dnos deputatos nuper super huiusmodi negotio et una cum secretario collegisse vota Dominorum circa provisionem1. Quae vota non quidem adiecta sunt, sed facile eliciuntur ex litteris, quas Summus 5 Pontifex Caesari 2 regibusque Angliae et Galliae 3, Io. Matthaeus Gibertus datarius Melchiori Lango nuntio in Anglia scripsit, et ex instructione ad nuntios apud Carolum V transmissa 5. Quarum omnium summa haec est, ut damnatis acriter statuum Imperii tergiversationibus in non exequendo, immo quasi abolendo mandato Wormatiensi, a Caesare quam diligentissime petatur, ut misso in Germaniam gravi aliquo oratore auctoritatem 10 et robur praefati edicti tueatur congregationemque Spirae habendam aut omnino interdicat aut de rebus fidei agere prohibeat. Concilium si cuperent status Imperii, Caes. Mtem adeant, cuius erit cum Sua Ste de eo tractare, Summusque Pontifex, habito prius reliquorum regum et principum Christianorum consensu, illud indicet, cum alioquin concilium universale fieri nequeat. 15 Satis notum est, Carolum V hisce precibus statim et plene obtemperasse; die enim 15. iulii 1524 e Burgis in Castella litteris ad status Imperii scriptis et edictum Wormatiense omnino observari iussit et ullas de rebus fidei disputationes in dietis fieri vetuit, graves, si secus fecerint, poenas comminatus et serio mandans, ut vos ab illo nostro mandato et edicto nulla via aut forma discedatis nihilque contra illud agatis 20 aut faciatis, sed illud quantum possibile ad vos spectat et attinet, omnino ac simpliciter observetis et exequamini, praesertim vero in praedicta statuum intentione de concilio aliisque disputationibus, declarationibus et interpretationibus, quae catholicam fidem concernunt, ne quid ullo pacto absque Apcae Stis nostraque aut generalis concilii auctoritate, ordinatione ac admissione attentetis, agatis aut peragatis, sed id totum in proximum 25 generale concilium, quod Sanctmi patris nostri Papae auctoritate et consensu indici debet et indicetur, differatis atque in his omnibus vos exhibeatis obedientes 6. Ne tamen negando solum et prohibendo, sed promovendo etiam rem fidei ageret, Carolus V iisdem fere diebus per Ludovicum de Corduba, ducem Suessae, oratorem suum Romae degentem, Summo Pontifici consilium quoddam proponi iussit, quod quasi granum frumenti in 30 terra conditum est, optimum fructum suo tempore daturum. Habentur litterae Caroli die 18. iulii 1524 Burgis compositae, sed nonnisi die 23. iulii, ut videtur, datae dictoque Suessae duci directae, qui Clementem VII de summa indignatione certiorem faceret, quam Caesar de recessu Norimbergensi conceperat, exemplumque litterarum daret, quas ea de causa Ferdinando fratri et statibus Imperii conscripserat. Quia vero fieri posset, ut in 35 Germania hisce litteris aeque ac edicto Wormatiensi parum obediretur, recurrendum esse ad alia remedia Germaniam ad concordiam reducendi erroresque extirpandi, aut sc. ad arma et rigorem, aut ad concilium universale. Arma impraesentiarum adhiberi non posse, cum Caesar tam brevi tempore illuc reverti nequeat; remanere igitur concilium generale. Quod si Sua St, cuius arbitrio tota haec res remittitur, desiderio nationis 40 Germanicae obsecuta concilium generale convocandum esse statueret, summae prudentiae fore, indicendo illud nunc ad aestatem proxime venturam, congregationem illam Spirensem irritam facere. Cumque concilium hoc in Germania habendum expetatur, Pontificem eligere posse civitatem Tridentinam, quae etsi Germanica habeatur, re vera Itala sit; nec quicquam obstare, quominus occurrente postea iusta ratione et locus mutetur 45 et tempus congregandi concilii differatur 7. 1 L. c. f. 95. Cardinales die 9. decembris 1523 super rebus Germanicis deputati erant: Volterranus (Franc. Soderinius), Anconitanus (Petrus de Accoltis) et Marcus Cornelius, qui sibi Aegidium cardinalem Viterbiensem et alios praelatos adiunxerunt. L. c. f. 90. 2 Non quidem die 17. maii, ut habent Raynaldus 1524 n. 15/16 et Le Plat 2, 223, sed die 13., ut habet minuta in Arch. Vatic. Arm. 40 vol. 8 n. 214. Sane mirum esset, si in hac re prius regi Angliae scriptum fuisset, 16. sc. maii, quam Caesari. 3 16. et 22. maii apud Raynaldum 1524 n. 17 et 20. Simili modo cardinali Eboracensi die 16. maii. Balan 1. c. p. 349. (Ruscelli) Lettere di Principi 2, 39-43. Hier. Aleander auctor erat. Vide plura apud Pallavicinum 2. 10. 22 sq. et Hergenröther 9, 362-370. 6 Raynaldus 1524 n. 21 et 22; Le Plat 2, 237 ad 239 ex Io. Cochlaci versione. 7 Quas litteras Hispanice scriptas primus edidit G. Heine, Briefe an Kaiser Karl V (Berlin 1848) p. 518/519, sub die 23. iulii 1524, et quidem e registro originali Madritensi, unde hunc diem praeferendum esse iudico; deinde Gachard, Correspondance de Charles V et d'Adrien VI (Bruxelles 1859) p. 206, et summatim Bergenroth, Calendar 2 p. 649 n. 662, hi duo e minutis archivi Simancensis et sub die 18. iulii. Versionem Italam die carentem ex Arch. Vatic. Arm. XI caps. XII n. 28 dedit Balan 1. c. p. 351/352, qui priorum editionum expers litteras |